پیشرفت در زندگی به معنای رها شدن از چرخه تکرار و برداشتن گام های استوار و رو به جلو به منظور کسب جایگاهی برتر و رسیدن به اهداف و آرزوهاست؛ و همین تلاش آدمی برای کسب موفقیت و پیشرفت است که تفاوت بین یک کارگر و یک دانشمند را رقم می زند.
از دیرباز بین ملت ها، گروهها و افراد رقابت تنگاتنگی برای رسیدن به مراتب و امتیازات برتر و کسب بهترین ها وجود داشته است و مردم همواره می کوشیدند تا در زمینه صنعت، کشاورزی، تجارت و تکنولوژی بهترین ابزار و دستاوردها را از آن خود کنند و پرچم دار عرصه پیشرفت و موفقیت در جهان گردند.
ازاین‌رو هرگاه فرصتی برای رهایی از محرومیت و عقب‌ماندگی و رسیدن به پیشرفت و تکامل جلوه گر می شد، حس برتری جویی و سیادت در مردم شعله ور می گشت و آنان را بر آن می داشت تا با تلاشی مضاعف به کسب علم و ثروت بیشتر دست یازند و از این طریق در میدان رقابت پیشتاز گردند؛ لذا می‌بینیم که شخصی در زمینه علم و دانش گوی سبقت را از دیگران ربوده و تا اخذ مدرک دکترا پیش می رود، دیگری می کوشد تا در عرصه تجارت به موفقیت رسیده و با توسعه شغل و پیشه ای که دارد به سود هنگفتی دست یابد و بعضی افراد نیز با فعالیت در شاخه های گوناگون تلاش خود را تنها به یک جنبه معطوف نکرده و سعی می کنند تا در چندین زمینه نام خود را بلندآوازه کنند.
سؤال کلیدی
سؤال کلیدی این است که لازمه پیشرفت در دانش و کار و ثروت چیست و چه کسانی موفق خواهند شد در این زمینه ها به برتری دست یابند؟ آیا در هر جامعه ای تنها یک تن موفق به پیشرفت و بهبود جایگاه خود خواهد بود؟ همچنین چگونه می‌توان تضمین کرد که موفقیت و پیشرفت افراد موجب تحقق منافع عموم جامعه شود؟
حضرت آیت‌الله العظمی شیرازی(رحمه الله) در کتاب «راه پیشرفت» یکی از ارکان برتری و رسیدن به موفقیت و پیشرفت را تواضع و فروتنی می دانند. ایشان تأکید دارند که: «همانا دانش و کار و ثروت نمی‌تواند نتیجه مطلوب را به ارمغان آورد مگر اینکه در کنار آن فروتنی و تواضع وجود داشته باشد. فروتنی و تواضع از ارکان ضروری و اساسی هر جامعه ای برای پیشرفت و کسب مدارج بالاست».
فروتنی یکی از ویژگی‌ها و صفات اخلاقی پسندیده‌ای است که علما و دانشمندان اخلاق به آن دعوت می‌کنند و از این طریق با تکبر و غرور مقابله می نمایند. این ویژگی، به بهبود رفتار فردی و تقویت نظام اجتماعی کمک کرده و از تکبر و خودبینی که برهم زننده استقرار و امنیت اجتماعی است می‌کاهد. تکبر و خودخواهی مانع از همزیستی مسالمت‌آمیز و گذشت و چشم پوشی از خطاهای یکدیگر شده و ارتباط بین افراد را مخدوش می کند؛ ازاین‌رو در قرآن کریم و فرمایشات معصومین ـ علیهم السلام ـ تأکید‌های بسیاری بر مسئلة تواضع و فروتنی به چشم می‌خورد.
خداوند به پیامبرش امر می فرماید: «[ای رسول من!] پر و بال رحمتت [را] بر تمام پیروان با ایمانت به تواضع بگستران». (شعراء/215) این سفارش به پیامبری است که خداوند در مقام عظمت او فرموده است: «اگر به خاطر تو نبود، هرگز جهان هستی را نمی آفریدم». پیامبری که به حق مصداق کامل خشوع و فروتنی است و این خود، از رمزهای موفقیت آن حضرت در پیشبرد اهداف مقدسش و جذب افراد به سوی دین اسلام بود.
وجود این ویژگی شایسته اخلاقی، تنها در پیشرفت افراد دخیل نبوده بلکه به پیشرفت و برتری تمدن ملت‌ها می‌انجامد و عدم آن نیز علاوه بر ایجاد سدی محکم در مقابل پیشرفت و موفقیت های فرد، شکافی عمیق در جامعه ایجاد می‌کند. تواضع سبب استحکام روابط اجتماعی است و از تیره شدن دوستی ها و پیوندها به خاطر حسادت، جلوگیری می کند. معمولاً هرگاه نعمتی نصیب انسان می شود، مزاحمت های حسودان هم متوجه شخص می شود و گاه این حسادت ها تحمل زندگی را بر صاحب نعمت سخت می کند، ولی نعمت تواضع، حسادت حسودان را برنمی انگیزد. از امام حسن عسکری علیه السلام نقل است که فرمود: «تواضع، نعمتی است که سبب حسادت دیگران نمی شود».تکبر و غرور یک اختلال نفسی و روانی است که به تدریج به اجتماع کشیده شده و با تأثیرگذاری در روند تکامل یک ملت، سبب محدودیت و عقب ماندگی آن از قافله پیشرفت و تمدن می شود، لذا آیت‌الله شیرازی بر ضرورت فروتنی تأکید دارند و همگان را در خصوص خطرات و تهدیدات تکبر هشدار می‌دهند.
با غور در واقعیت های حاکم بر زندگی بشر می بینیم که بسیاری از اوقات نه کسب مدارج بالای علمی و نه ثروت و مکنت نمی‌تواند نفع همگانی داشته باشد و علاوه بر فرد کشور و ملت را به پیش برد. چنانکه در کشورهای خود شاهد هستیم چه بسیار ثروتمندانی که در مال و منال غوطه ورند و از زیب و زیور دنیا هیچ چیز کم ندارند یا فلان استاد بزرگ دانشگاه و مقام عالی رتبه کشوری که در خانه‌های بزرگ و مجلل زندگی می‌کنند و سوار بهترین و گران‌ترین خودروها می‌شوند درحالی‌که در چند قدمی آنها پایین بودن سطح عمومی فرهنگ و اقتصاد و رفتار اجتماعی سبب تجمع پسماندها در هر کوی و برزن و جوی آبی شده است.
کافی است که یک تیم فوتبال حرفه‌ای در جهان را در نظر بگیریم که چگونه با زدن توپ به تور دروازه حریف حسی از راحتی و خوشحالی در وجود طرفداران خود به وجود می‌آورد. این گل محصول تلاش گروهی تک تک بازیکنان تیم و پاسکاری بی عیب و نقص آنها طبق یک برنامه منظم و طراحی شده است که نهایتا توپ به بازیکن خط حمله رسیده و به گل می انجامد، حتی اگر توپ در موقعیت مناسب شوت زنی در اختیار بازیکن ماهر و نام آور خط حمله قرار نگرفته باشد او حق ندارد که این فرصت را از دست دهد و با زیر سؤال بردن سوابق درخشان تیم خود تمام تلاش ها و هزینه های انجام شده را بر باد دهد، به ویژه اگر تیم ملی بوده و پای نام و حیثیت کشور به میان باشد.
همانگونه که در یک تیم فوتبال هر یک از بازیکنان میلیون‌ها دلار دریافت کرده اند تا به صورت گروهی بیندیشند و تمام تلاش آنها ضمن یک چارچوب و یک هدف قرار گیرد، در کشورهایی همچون چین و هند و کره جنوبی نیز می بینیم که تفکر گروهی و وجود یک برنامه اصلاحات اقتصادی، دستاوردهای چشمگیری را به همراه داشته و به پیشرفت و موفقیت های بی نظیری منجر شده است. مردم این کشورها همان تاکتیکی را پیاده می کنند که بازیکنان فوتبال اجرا می نمایند، یعنی تلاش گروهی در چارچوب یک برنامه منظم و طراحی شده و اعتماد به سیاستمداران اندیشمند و متکبر خود به منظور ایجاد تغییر و اصلاح و کسب بهترین نتیجه ها.
ولی تفاوت ما ملت مسلمان با سایر ملت ها در این است که ما از یک ضابطه اخلاقی که ریشه در فطرت انسان دارد بهره‌مند هستیم، این ضابطه همان فروتنی است که انسان را به سمت دانش‌پژوهی و دقت در کار و هزینه کردن ثروت در راستای تحقق منافع عمومی به پیش می برد؛ این ویژگی اخلاقی پسندیده باعث می‌شود که هدف اندیشمند و کارگر و ثروتمند همه متمرکز در جهت پیشرفت و تکامل جامعه خویش باشد و این قدرت و شایستگی را به آنها می دهد که بر مسیر حرکت جامعه خود تأثیری ماندگار و ملموس گذارند.
فروتنی در عین حال سبب جلب کمک‌های مردمی و به دست آوردن دوستی و توجه آنها می شود. انسان های متواضع را همگان دوست دارند و برای آنها ارزش و احترام قائلند. این گونه افراد با رفتاری گرم و دل نشین دیگران را به سوی خود جلب می کنند و صحبت و هم نشینی با آنان بذر دوستی و محبت را در دل ها می کارد. در نتیجه انسان های فروتن را محبوب دل ها می کند و دیگران از بودن در کنار آنها احساس آرامش می کنند. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید: «نتیجه تواضع و فروتنی، محبت است و نتجیه گردن کشی، دشنام».
کسانی که از نعمت تواضع بهره مندند، محبوبیت اجتماعی بیشتری در میان مردم دارند. از این رو، مردم در کارها و مشکلات شان بیش از همه به آنها مراجعه می کنند و هم فکری و یاری آنان را می طلبند. در مقابل، مردم نیز این گونه افراد را در سختی های زندگی یاری می کنند و برای رهایی آنان از این تنگناها می کوشند. اینها همه به سبب محبوبیت انسان های متواضع در میان مردم است و چون ایشان به خاطر خدا بندگان او را بزرگ و گرامی داشتند، خدا هم به آنها جایگاهی با ارزش در میان بندگانش می بخشد.
مترجم: سید محمد منوری
نظر شما