آب های زیرزمینی در خاورمیانه به زودی تمام خواهد شد؟

محصول گندم امسال عراق مدیون آب های زیرزمینی است. همچنین تونس با استفاده از همین آبها تعداد نخلستان های خود را افزایش داده است. کشاورزی یمن علیرغم جنگ، با استفاده از آب های زیرزمینی سرپا است و آب مورد نیاز شهرهای ساحلی لیبی به مدد آبهای زیرزمینی تأمین می شود.

این آب های شیرین ذخیره شده در زیر زمین که دسترسی به آن عمدتا از طریق حفر چاه است، نقش مهمی در کشورهای خشک خاورمیانه دارد. کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل برای غرب آسیا ESCWA در گزارش سال 2020 خود اعلام کرد از آنجا که آب های زیرزمینی تحت تأثیر خشکسالی و گرما نیست، منبع اصلی آب شیرین حداقل ده کشور عربی محسوب می شود.

از آنجا که تغییرات اقلیمی و میزان کم بارندگی بر این کشورها تأثیر گذاشته، تابستان ها را بسیار گرم کرده و رودخانه و دریاچه های بیشتری را خشک نموده است، آب های زیرزمینی اهمیت بیشتری یافته اند.

انابل هودرت محقق ارشد مؤسسه توسعه و پایداری آلمان که روی مدیریت آب های زیرزمینی در مراکش مطالعه می کند می گوید: «آگاهی از آب های زیرزمینی در حال افزایش است. به طور کل مردم آگاهی چندانی از این آب ها ندارند زیرا آن را نمی بینند. اگر رودخانه ای را ببینند که سطح آب آن به شدت کاهش یافته، به سرعت واکنش نشان می دهند اما آب های زیرزمینی یک امر انتزاعی است. زمانی از آنچه بر آب های زیرزمینی رفته است مطلع می شوید که دیگر خیلی دیر شده است».

محمد محمود مدیر برنامه اب و هوا در اندیشکده واشنگتن می گوید: «در منطقه خاورمیانه فشار رو به رشدی بر آب های زیرزمینی وجود دارد». استفاده از این منبع آبی پیچیدگی های خاص خود را دارد؛ نحوه مدیریت آب های زیرزمینی بستگی به نوع زمینی که آب در ان ذخیره شده، عمق آن و متصل بودن یا نبودنش به آب های سطحی مجاور همچون رودخانه ها و دریاچه ها متفاوت است. همچنین بستگی به این دارد که آیا آب زیرزمینی از منابع تجدیدپذیر تأمین می شود یا خیر. برای مثال برخی از آب های زیرزمینی در خاورمیانه طی هزاران سال زیر زمین جمع شده اند؛ این آب ها «آب های فسیلی» نامیده می شوند و جایگزین کردن آنها دشوار است؛ بنابراین همچون نفت یک منبع یکبار مصرف شمرده می شوند.

رامون برنتفور مدیر پروژه سیاست آب های زیرزمینی در مؤسسه فدرال علوم زمین و منابع طبیعی آلمان توضیح می دهد: «این منابع آب های زیرزمینی، در اعماق زیاد یافت می شوند و قابل تجدید نمی باشند» اما متأسفانه در دهه های اخیر این سفره ها به شدت مورد بهره برداری قرار گرفته اند.

وی افزود: «برخی دیگر از منابع آب های زیرزمینی هستند که به طور مرتب با بارندگی تجدید می شوند؛ با این حال حتی اگر منابع آب زیرزمینی تجدیدپذیر باشند، هرکس از آن استفاده می کند باید مراقب حفظ تعادل باشد و بیش از میزانی که آب وارد زمین می شود از ان استفاده نکند».

اندازه گیری آب های زیرزمینی بسیار مهم ولی دشوار است. سازمان هایی همچون ESCWA هشدار می دهند که در خاورمیانه این توازن رعایت نمی شود و بخشی از این بی توجهی به این دلیل است که به سختی می توان سطح آب های زیرزمینی را اندازه گیری کرد.

به نظر می رسد که عربستان از سطح آب های زیرزمینی خود به خوبی آگاه است. سال 2018 این کشور برنامه توسعه کشاورزی خود را که از دهه 1970 آغاز کرده بود متوقف کرد زیرا متوجه شده بود که به خاطر کشت گندم، دارد آب های زیرزمینی خود را به شکل بی رویه ای تخلیه می کند.

اندازه گیری آب های زیرزمینی از فضا با استفاده از ماهواره هایی همچون NASA's Gravity Recovery و با اندازه گیری گرانش زمین امکانپذیر است. هرگاه جرمی جابه جا شود، گرانش زمین تغییر می کند. هنگامی که آب های زیرزمینی کمتر باشد، جرم کمتری وجود دارد و ماهواره ها این اطلاعات را گزارش می دهند.

به گفته برنتفور، نداشتن اطلاعات از وضعیت آب های زیرزمینی، تنها یک جنبه موضوع است. برای مثال در اردن آگاهی خوبی نسبت به وضعیت آب ها زیرزمینی وجود دارد ولی کاری برای وضع قانون و تنظیم میزان برداشت آب های زیرزمینی صورت نمی گیرد.

در برخی دیگر از کشورها مقرراتی برای نحوه استفاده از آب های زیرزمینی وجود دارد ولی در اجرا مشکلاتی ایجاد می شود. برای مثال در مراکش یکی از کارمندان اداره آب هرگاه برای بررسی چاه های غیرقانونی می رود، روستاییان به او سنگ پرتاب می کنند و اجازه بررسی را نمی دهند.

سؤال این است حال که هیچکس نمی داند میزان آب های زیرزمینی چقدر است و در عین حال استفاده از آن روز به روز افزایش می یابد، آیا احتمال تمام شدن آب های زیرزمینی در خاورمیانه وجود دارد؟

اطلاعات اخیری که توسط ماهواره GRACE گرفته شده، نشان می دهد که آب های زیرزمینی خاورمیانه در دهه گذشته به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. همچنین به گزارش ESCWA بسیاری از سفره های آب زیرزمینی بسیار سریع تر از مقدار آبی که جایگزین می گردد، مصرف می شود.

با وجود چنین هشدارهایی، حقیقت این است که هیچکس واقعا نمی داند ایا آب های زیرزمینی خاورمیانه روزی تمام خواهد شد یا خیر.

به گفته یوسف بروزینه نماینده خاورمیانه در مؤسسه بین المللی مدیریت آب: «آب های زیرزمینی سیستمی بسیار پیچیده است که با دیگر سیستم های طبیعی همچون رودخانه ها و تالاب های مجاور، بارندگی و فشارهای ناشی از شوری و آلودگی ارتباط دارد».

یکی دیگر از دلایل دشوار بودن تخمین سطح آب های زیرزمینی این است که برخی از سفره های آب زیرزمینی بین چند کشور مشترک هستند. ESCWA تخمین می زند که 43 آبخوان فرامرزی در منطقه خاورمیانه وجود دارد. در چنین شرایطی ممکن است یک کشور مقدار زیادی از آب زیرزمینی استخراج کند و کشورهای دیگر مدیریت آب داشته باشند و چیزی استخراج نکنند؛ ولی به دلیل مشکل بودن اندازه گیری آب، نتوانند علیه آن کشور شکایت کنند. برای مثال سه کشور لیبی، تونس و الجزایر یک حوضه آب زیرزمینی مشترک دارند. گزارش ها حاکی است که نیمی از حدود 6500 چاهی که برای استخراج این آب حفر شده، متعلق به لیبی است. در چنین شرایطی تونس و الجزایر می توانند از لیبی شکایت کنند ولی عملا کاری از پیش نخواهند برد زیرا نمی توانند میزان آب را اندازه بگیرند و بگویند مقدار  کل آب اینقدر بوده، پس شما بیش از حد مصرف کرده اید و مدیون هستید.

اما بروزین معتقد است کشورهای مختلف باتوجه به درکی که از خطر پایان آب های زیرزمینی پیدا کرده اند، حتی اگر در سطح دوجانبه با هم تعاملی نداشته باشند، برای نحوه مدیریت آب دور یک میز خواهند نشست.

منبع: دویچه وله

مطرح شدن بحران زیست محیطی عراق، در مناسک عاشورا

سالانه میلیون ها شیعه در شهر کربلا گردهم می آیند تا روز عاشورا را گرامی بدارند. عاشورا جلوه ای باشکوه از اتحاد، همبستگی و آگاهی مشترک اعضای جامعه از خیر و شر و عدالت و ظلم است. مردم از طریق برپایی این مراسم انسجام اجتماعی و هویت مشترک خود را تقویت می کنند

برای درک بهتر اهمیت عاشورا در جامعه عراق، ما باید این رویداد را نه تنها به عنوان یک گردهمایی مذهبی که به عنوان تجربه ای در حوزه عمومی خارج از نهادهای سیاسی موجود ببینیم. در مراسم هایی که به مناسبت عاشورا برگزار می شود، مردم با یکدیگر دیدار نموده، در مورد مسائل جامعه اراء خود را با یکدیگر مبادله می کنند و اندیشه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود را رشد می دهند

درحالیکه برپایی رویدادهای عمومی و شرکت در انها در عراق همچنان با محدودیت هایی به ویژه برای زنان روبرو است، رویدادهای مذهبی همچون عاشورا نقش مهمی در پر کردن این خلأ دارد. علاوه بر این درحالیکه عاشورا به عنوان رویدادی منحصرا شیعی شناخته می شود، اعضای سایر فرقه ها و مذاهب نیز مدتهاست که در این روز شرکت می کنند و به طرق مختلف از جمله تهیه و پخش غذای نذری، احساس پیوند و ارتباط بین شرکت کنندگان را عمیق تر می کنند

بنابراین عاشورا امکان شکل گیری اندیشه های سیاسی و اجتماعی ای را فراهم می کند که با مضمون قیام علیه بی عدالتی و ظلم همراه است و به تقویت حس مقاومت و همبستگی اجتماعی کمک می کند

امسال همچون سالهای گذشته با نزدیک شدن به عاشورا، خیابان ها رنگ عزا به خود گرفت؛ پرچم های سیاه از درختان و تیرهای چراغ برق اویزان شد و دسته های عزا در خیابان براه افتادند. اما امسال شاهد رویداد جدیدی بودیم؛ در بین گروهی از شرکت کنندگان در مراسم عاشورا، چند مرد جوان در عین حال که در کنار دیگر عزاداران می گریستند و به سروسینه می زدند، اسکلت های یک گاومیش را با خود حمل می کردند. دلیل حمل این اسکلت که مفهوم مرگ را به مخاطب القا می کرد، چه بود؟

عاشورا از دیرباز بستری برای نمایش پیام و شعارهای گروههای سیاسی اعم از احزاب کمونیست و ملی گرا بوده است. برای مثال در دهه های 1940 و 1950 حزب کمونیست عراق یک موکب داشت و همراه با رهبران حزب، فعالانه در این مراسم شرکت می کرد.

اما امسال عاشورا به فرصتی برای فعالین محیط زیستی بدل شد. در شرایطی که کشور با خشکسالی شدید و افزایش دما مواجه است، تصاویر گاومیش ها که بخشی جدایی ناپذیر از اقتصاد و اکوسیستم اعراب جنوب عراق بوده است، به تیتر اخبار و مقالات اندیشکده ها آمد و شدت بحران اقلیمی در عراق را نشان داد

بحث در مورد بحران آب و تغییرات اقلیمی اغلب محدود به محیط های بسته و گردهمایی هایی مجلل در هتل ها و کنفرانس ها است و باعث می شود که افراد عادی به مطالب مطرح شده دسترسی نداشته باشند. در بسیاری از موارد این گفتگوها حول محور شدت بحران، دلایل آسیب پذیری عراق و چگونگی افزایش آگاهی و مسئولیت پذیری مردم در قبال مسائل زیست محیطی می گردد

چیزی که دانشگاهیان و سیاستمداران به آن توجه نمی کنند، این است که عراقی ها هر روز تحت تأثیر تشدید بحران آب و هوایی قرار دارند؛ بنابراین نسبت به مسائل زیست محیطی آگاه هستند. انها با اقداماتی از قبیل نمایش اسکلت گاومیش می خواهند مشکل خود را به نمایش گذاشته و آگاهی عمومی را نسبت به درد و رنجی که متحمل می شوند، بالا ببرند

انتخاب عاشورا برای نشان دادن مشکل آب، اقدامی نمادین است. روایات شیعه از روزهای قبل از شهادت امام حسین(ع) حکایت از سختی هایی دارد که امام و لشکریانش به هنگام تمام شدن آب متحمل شدند و به این ترتیب عطش به نمادی از بی عدالتی و ظلم سپاه یزید بدل شده است

اکنون مردم عراق –به ویژه ساکنان جنوب- تشنه و اواره هستند. من با مصطفی هاشم فعال محیط زیست که تصاویر این مردان و گاومیش های مرده را در شبکه های اجتماعی منتشر کرده بود،  گفتگو کردم. هاشم مانند بسیاری از فعالان محیط زیست کشور، در واکنش به تأثیر تخریب محیط زیست بر زندگی خود اقدام به تشکیل یک انجمن محیط زیستی و فعالیت در این حوزه کرده است

وی می گوید: «من سه سال پیش فعالیت های زیست محیطی را آغاز کردم. در ابتدا در شبکه های اجتماعی رنج مردم جنوب را به دلیل از دست دادن گاومیش هایشان بر اثر خشکسالی اطلاع رسانی کرده و در این زمینه مستند می ساختم؛ اکنون نیز موارد نقض حقوق بشر به ویژه در مرداب های هویزه را ثبت می کنم»

عراق یکی از آسیب پذیر ترین کشورها در برابر تغییرات اقلیمی و تخریب محیط زیست است اما جنوب عراق -به ویژه مرداب عراق که مدتهاست مورد بی توجهی حاکمان قرار دارد- به شدت آسیب دیده است. عراق به دلیل مدیریت نادرست آب، زیرساخت های قدیمی و روش های غلط آبیاری و.. در بین 20 کشور اول جهان از حیث ناامنی آبی قرار دارد اما هیچ نقطه کشور به اندازه مناطق مردابی، بحران آب و هوایی را احساس نکرده است. با خشک شدن مرداب ها، آب شورتر می شود و گاومیش ها که منبع اصلی درامد مردم ساکن در منطقه هستند، می میرند

بدتر شدن شرایط اقلیمی و کاهش منابع آب به دلیل افزایش دما، کاهش سطح بارندگی و مدیریت ضعیف زیرساخت ها، بسیاری را مجبور کرده است خانه های آبا و اجدادی خود را رها کرده و به مناطق شهری مهاجرت کنند اما در شهرها هم بیکار هستند و همین امر باعث درگیری و اعتراضات مکرر شهرنشینان شده است

به گفته هاشم: «خانواده من برای امرار معاش به مرداب ها وابسته بودند. من و پدرم ماهی می گرفتیم و مادر و پدربزرگم حصیرهای نی درست می کردند. گاومیش هم پرورش می دادیم اما سال 2022 همه چیز به پایان رسید؛ معیشت ما با خشکسالی تمام شد؛ از ده رأس گاومیش پنج رأس را از دست دادیم. اکنون به عنوان کارگر کم درامد در شرکت های نفتی مجاور مرداب هویزه کار می کنم». هاشم از یک جهت خوش شانس بود زیرا طبق گفته او، بسیاری بیکار هستند. با وجودی که شرکت های نفتی دستمزد کمی می دهند، همه نمی توانند کار پیدا کنند زیرا نیروی کار اولیه شرکت ها را کارگران خارجی تشکیل می دهند

داستان هاشم منحصر به فرد نیست؛ سازمان بین المللی مهاجرت دریافته است که تا 15 مارس 2023 بیش از 12000 خانوار –حدود 73000 نفر- در 10 استان مرکزی و جنوبی عراق آواره شده اند

از سوی دیگر فعالان محیط زیست اغلب با تهدید مواجه هستند. در فوریه امسال جاسم اسدی یکی از فعالان برجسته محیط زیست عراق پس از ربوده شدن توسط یک گروه مسلح ناشناس به مدت دو هفته، آزاد شد. اسدی در یک مصاحبه تلویزیونی اظهار داشت که تحت شدیدترین اشکال شکنجه از جمله برق و چوب بوده است. او پس از اینکه ماجرای ربوده شدنش به اطلاع محمد سودانی نخست وزیر عراق رسید، آزاد شد. درست است که دولت عراق نقش مثبتی در بازگشت اسدی به خانه داشت، ولی همزمان اتفاقات دیگری که برای دیگر فعالان محیط زیست رخ داده است، نشان می دهد که بخش هایی از دولت مخالف اقدامات فعالین محیط زیست هستند و سعی در مقابله با آنها دارند

برای نمونه اواخر سال 2019 مقامات عراقی اقدام به بازداشت خودسرانه سلمان خیرالله فعال محیط زیست کردند. هنگامی که خیرالله آزاد شد، بغداد را ترک کرد. در مثالی دیگر رعد حبیب اسدی رئیس یک سازمان محیط زیستی، پس از انتقاد از مدیریت ضعیف آب در کشور، سال 2020 توسط وزارت آب به دادگاه معرفی شد. اسدی سال 2020 تبرئه شد ولی سال 2021 وزارت آب پرونده دومی علیه او گشود؛ در آن پرونده نیز تبرئه شد ولی وزارتخانه  یک پرونده سوم علیه او باز کرد. به گفته اسدی مقامات وزارتخانه پیشنهاد داده اند که اگر او متعهد شود از انتقاد از وزارتخانه دست بردارد، پرونده جدید را علیه او می بندند

ضعیف بودن جامعه مدنی در عراق در کنار شرایط تهدیدآمیز، فعالیت های زیست محیطی را در کشور سخت کرده است. آنگونه که هاشم توضیح می دهد «جنبش های محیط زیستی در عراق واقعی نیستند و به فرصتی برای جمع آوری ثروت بدل شده اند. برخی افراد که اقدام به تأسیس سازمان های محیط زیستی کرده اند، تنها هدفشان جمع آوری بودجه از طریق کمک های بلاعوض در سمینارها و کنفرانس هاست»

در میان این چالش ها انتظار می رود که شرایط اقلیمی عراق بدتر شود. فعالان محیط زیستی باتوجه به تهدیداتی که دریافت می کنند، جایی برای سازماندهای فعالیت های خود ندارند؛ در چنین شرایطی عاشورا به فرصتی برای جلب توجه مردم به شرایط وخیم زیست محیطی عراق بدل شده است

 منبع: نیوزلاین

مترجم: فاطمه رادمهر