زیدیه، جنبشی سیاسی در شمایل مذهب

جنبش حوثیها در شمال یمن، نام شیعیان زیدی را از دل تاریخ بیرون کشید.

زیدیها در گذشته های دور اهمیتی بیشتر از دیگر فرقه های شیعه داشتند، نخستین حکومت شیعه را زیدیها بنا کردند و در بخشی از تاریخ، پیروان این مذهب از شمال ایران تا شمال آفریقا و شبه جزیره عربستان پراکنده بودند.

زیدیان خود را دروازه تشیع می دانند، این مذهب در آغاز ، تنها جنبشی سیاسی بود اما بعدها به شکل فرقه ای با آداب و احکام خاص خود درآمد.

امام بدر آخرین امام زیدی ها بود که 21 سال پیش در لندن درگذشت

این جنبش را زید، فرزند امام زین العابدین پایه گذارد، زید علاوه بر پدر، نزد برادر بزرگترش محمدباقر و برادرزاده اش جعفرصادق تحصیل کرد و از علمای برجسته زمان خود شد، منتقد و مخالف حکومت امویان بود و سرانجام در اعتراض به هشام بن عبدالملک، خلیفه اموی وقت، در کوفه دست به قیام زد.

قیام زید در آغاز در کوفه با موفقیت همراه بود و او حتی قصد کرد برای ساقط کردن حکومت خلیفه به سمت شام حرکت کند اما در مقابل لشکر خلیفه از پا درآمد، معروف است که حتی جنازه اش را هم که پیروانش مخفیانه در جایی پنهان دفن کرده بودند، بیرون کشیدند و سوزاندند و خاکسترش را به رود فرات ریختند.

پس از زید، پسرش یحیی در خراسان علیه امویان قیام کرد و کشته شد، آرامگاه او در شهر گنبدکاووس که هنوز پابرجاست، به امامزاده یحیی شهرت دارد.

از آن پس، نوادگان امام حسن بودند که جنبش زیدیان را ادامه دادند، قیام بعدی که در مکه بود به دستور هادی، خلیفه وقت عباسی سرکوب شد و عده زیادی از بنی هاشم در فخ واقع در اطراف مکه قتل عام شدند، یکی از نوادگان امام حسن به نام ادریس که از قتل عام جان سالم به در برد، به شمال آفریقا گریخت و با کمک قبائل بربر محلی، نخستین حکومت زیدی را در مراکش کنونی بنا کرد.

خاندان علوی که اکنون سلطنت مراکش را در دست دارد از نسل نوادگان امام حسن است که در زمان ادریسیان به مراکش کوچیدند، سلاطین این خاندان همچنان خود را امیرالمومنین می نامند، هرچند پیرو مذهب زیدی نیستند.

البته اقلیتی از پیروان مذهب زیدی که بازماندگان دوران حکومت دویست ساله ادریسیانند همچنان در مراکش وجود دارد.

نوادگان امام حسن در قرن سوم هجری هم حکومتهایی در طبرستان ایران، یمامه (نواحی مرکزی عربستان سعودی کنونی) و یمن برپا کردند و تنها یک حکومت زیدی در طول تاریخ برپا شد که ربطی به نوادگان امام حسن و اعراب بنی هاشم نداشت: حکومت آل بویه یا دیلمیان که در شمال ایران ظهور کرد و قدرتمندترین حکومت زیدی در تاریخ شد، حکومتی که بر بخش بزرگی از ایران و عراق کنونی چیره شد و حتی خلیفه وقت عباسی را مطیع خود کرد.

اما در میان اینها، تنها حکومتی که تداوم یافت، حکومت امامان زیدی در یمن بود، حکومتی که در سال 284 هجری (893 میلادی) به دست یحیی بن حسین، برپا شد و تا 1962 میلادی دوام یافت، یعنی پایدارترین حکومت اسلامی در تاریخ.

زید بن علی بن الحسین، به دنبال پایه گذاری فرقه مذهبی نبود و این حکومتهای زیدی پس از او بودند که دیدگاههای فقهی و کلامی رسمی شان را ابتدا بر مبنای آرای وی پایه گذاری کردند و سپس توسعه دادند و تدوام بخشیدند تا به شکل مذهبی جدا از دیگر مذاهب اسلامی درآمد.

هیچیک از حکومتهای زیدی، گرویدن به مذهب رسمی را اجباری نکردند، در تمام این حکومتها همیشه اقلیت زیدی بر اکثریت سنی فرمان می راندند بی آنکه تبعیضی میان شیعه و سنی روا ببینند، امامان زیدی یمن در موارد متعددی مناصب حساسی همچون قضاوت را به علمای اهل سنت می سپردند، به گونه ای که قضات بر اساس فقه شافعی دعاوی زیدیان شیعه را حل و فصل می کردند.

طی حدود یازده قرن حکومت زیدیان بر یمن، فرهنگ شیعه و سنی چنان در این کشور در هم تنیده که نمی توان برآورد دقیقی کرد که چه تعداد از یمنیها شیعه زیدی اند و چه تعداد سنی شافعی.

بسیاری از یمنیها وقتی از آنان می پرسی که زیدی هستی یا سنی پاسخ می دهند: «همه ما زیدی هستیم»، زیدی از دید آنان، فرهنگ است و نه مذهب.

شیعیان زیدی از لحاظ فقهی به اهل سنت نزدیکترند، آنان همچون اهل سنت نماز را در پنج نوبت می خوانند و نه سه نوبت، از مهر در سجده کردن استفاده نمی کنند، در اذانشان عبارت اشهد ان علی ولی الله وجود ندارد، اما عبارت حی علی خیر العمل را که عمر منسوخ کرد همچنان در اذان حفظ کرده اند.

زیدی و سنی در یمن در یک مسجد نماز می خوانند و چیزی به عنوان مسجد سنی یا مسجد شیعه وجود ندارد، مراسم عزاداری عاشورا به شیوه شیعیان دوازده امامی برگذار نمی کنند و همچون بسیاری از اهل سنت در این روز روزه می گیرند.

زیدیها معتقدند که باید همه اصحاب پیامبر، از جمله ابوبکر، عمر، عثمان و عایشه را محترم شمرد و از آنان به نیکی یاد کرد.

با وجود اشتراکات فقهی با اهل سنت، از لحاظ کلامی و اصول اعتقادی، دیدگاههای زیدیان به شیعیان دوازده امامی نزدیک است و هر دو در یک رکن مشترکند: اعتقاد به اینکه پیشوایی مسلمین حق الهی نسل فاطمه(س) است.

شیعیان دوازده امامی با اعتقاد به مهدویت و اینکه کسی که باید پیشوای مسلمین باشد زنده اما غایب است، پذیرفته اند که افرادی از مسلمانان عادی بر آنان حکومت کنند اما شیعیان زیدی که با وجود اعتقاد به مهدویت، به زنده و غایب بودن او باور ندارند، تنها سادات نسل فاطمه زهرا را شایسته حکومت دیده اند.

اما اندیشه حق الهی در میان زیدیان یمن مخالفانی نیز داشت و بخشی از زیدیان آن را با مبانی اسلام در تضاد می دیدند، این اختلاف در قرن ششم هجری به جنگی میان خود زیدیان انجامید که بنابر برخی روایات تاریخی، یکصدهزار نفر در آن جان باختند.

قیام یمن در سپتامبر 1962 میلادی، پایانی بود بر حکومت اندیشه حق الهی و به رسمیت شناختن حکومت جمهوری در این کشور.

در طول دوران جمهوری، زیدیان همچنان در حکومت یمن شریک اند و همچون گذشته تبعیضی میان سنی و شیعه وجود ندارد، علی عبدالله صالح که بیش از بیست سال ریاست جمهوری یمن را بر عهده داشت و بسیاری از دیگر مقامات یمنی، زیدی مذهبند.

جنبشی که خانواده حوثی از 22 سال پیش در شمال یمن به راه انداخته، تلاشی است برای بازگرداندن حکومت به نسل فاطمه زهرا، نسلی که خانواده حوثی خود را منسوب به آن و حکومت را متعلق به آن می داند.

مهرداد فرهمند/ بی بی سی