تحقیقات نشان می‌دهد اولین کسانی که در اسلام دست به قلم شدند و به نوشتن پرداختند اهل‌بیت علیهم السلام بوده‌اند. بیشتر این نوشته ها در خصوص نیازهای انسان و دشواری های زندگی است؛ همچنین بررسی آثار و نوشته های اهل‌بیت ـ علیهم السلام ـ نشان می دهد که آن بزرگواران از نخستین نظریه‌پردازان در علوم مختلف بوده اند و این حقیقتی است که حتی مخالفان میراث فکری اهل بیت بدان معترف هستند. به گفته محققان و پژوهشگران علوم دینی، پس از اهل بیت علیهم السلام، علما و فقیهان بزرگ بودند که راه رشد و پیشرفت فرهنگی امت را پیش پای آنان گشودند و چشمه‌های جوشان علم و حکمت را در زمین گسترش دادند.
شگفت آنکه نوشته‌ها و کتاب‌های معصومین علیهم السلام به یک علم خاص محدود نبوده و تمامی علوم مانند فقه، تفسیر حدیث، اصول، نحو و عقاید را در بر می گیرد؛ ضمن اینکه پایه‌های اخلاق، آداب و رسوم و رفتار و اصول تربیتی نیز توسط آن بزرگواران بنیانگذاری شده است.
یکی از اصول تربیتی اسلام که در احادیث و روایات معصومین مورد تأکید بسیار قرار گرفته، آن است که لطف دیگران را در حق خود بی پاسخ نگذاریم و از نیکوکاران سپاس و قدردانی نماییم. این اصلی است که اهل خرد و اندیشمندان همگی بر آن متفق القول هستند و آیه کریمه: « لئن شكرتم لأزيدنّكم؛ اگر شکر کنید بر شما فزونی بخشم» دلالت بر همین امر دارد.
دلیل اینهمه تأکید بر شکرگزاری از آن روست که در زمانه ای که هرکس بدنبال منافع خویش است و اولویت را به خود داده، تنها به مصالح خود می اندیشد، وجود نیکوکارانی که می کوشند معیارهای انسانی را در جامعه غالب کرده و اصول حاکم بر رفتارهای انسانی را از خودخواهی به سمت خیر جمعی تغییر دهند، غنیمتی است که باید به خوبی پاسداشته شود. متأسفانه ما در دورانی به سر می بریم که همه به سمت مادی گرایی در حرکت اند و معیارهای اخلاقی در روابط انسانی جایی ندارد، بلکه این منافع و مصالح است که به روابط آدمیان شکل می دهد؛ در چنین شرایطی دیگر کسی نیست که در راه خدا عطایی دهد و چیزی ببخشد.
امام سجاد علیه السلام برای آنکه جامعه از ارزش‌های انسانی تهی نشود و انسان ها به قعر پرتگاه سقوط نکنند، در رساله حقوق خود توجه مردم را به نکته‌ای مهم و حیاتی جلب می‌کند. ایشان به‌طور مختصر اشاره می‌کند که باید از اهل احسان و نیکوکاری تقدیر و تشکر به عمل آید و این سپاسگزاری باید فورا صورت گرفته، بین عمل فرد محسن و واکنش ما فاصله نیفتد. این کمترین کاری است که ما می‌توانیم برای قدردانی از نیکوکاران و تشویق به گسترش خیر و نیکی در جامعه انجام دهیم.
عبارتی که در رساله حقوق امام زین العابدین علیه السلام آمده، این است: « واما حق ذي المعروف عليك، فان تشكره وتذكره معروفه، وتنشر له المقالة الحسنة، وتخلص له الدعاء فيما بينك وبين لله سبحانه، فإنك إذا فعلت ذلك كنت قد شكرته سراً وعلانية، ثم ان أمكن مكافأته بالفعل كافأته والا كنت مرصداً له، موطناً نفسك عليها؛ اما حق کسی که برای تو کار خوبی انجام داده، آن است که از او سپاسگزاری نموده، احسان وی را فراموش نکنی و در حق او مخلصانه دعا نمایی؛ که اگر چنین کردی در آشکار و پنهان شکرگزاری نموده‌ای و اگر می‌توانی، نیکی او را با نیکی جبران نما و چنانچه او فعلاً نیازمند کمک نیست، در صدد باش تا اگر مشکلی پیدا کرد فوراً برای رفع مشکلش اقدام نمائی.»
چرا باید از نیکوکار تشکر کرد؟ امروزه شاهد هستیم که حسادت، دشمنی، درگیری‌های جناحی و اختلافات فامیلی پای انسان ها را در عرصه زندگی به سمت رقابت‌های ناسالم گشوده و خودخواهی را در آنان گسترش داده است. این حالات ما را به‌عنوان یک مسلمان بر این وا می‌دارد که به کاوش در اموری بپردازیم که پیرامون ما در حال رخ دادن است و به این بیندیشیم که چرا هر یک از ما دچار تردید و سردرگمی شده‌ایم؟ جواب آسان است چون تنها در اندیشه و نگران امروز و فردای خویش هستیم و به ذهنمان خطور نمی‌کند که برای حل مشکل دیگران دست دراز کنیم و کمک نماییم. هر فرد تنها به خود، فرزندان و خانواده‌اش اهمیت می‌دهد و برایش مهم نیست که در این جهان چه می‌گذرد. به عبارت بهتر خودخواهی تمام وجود او را فراگرفته است؛ گویی که در این جهان، تنها به سر می برد، سرنوشت دیگر کائنات ربطی به وی ندارد و او در مقابل آنها مسؤول نیست. از‌این‌رو از کمک به دیگران ابا می ورزد و تنها به دنبال منافع خویش است.
عمل نیک و احسان به دیگران همان‌گونه که امام سجاد علیه السلام اشاره دارند بسیار کم شده است و یکی از مهم‌ترین عوامل در کاهش این خصلت پسندیده و افزایش خودخواهی، عدم تشکر و تقدیر از نیکوکار است. گاهی نیز افراد، خود از اینکه مورد مرحمت قرار گیرند می گریزند و دست کمک دیگران را پس می زنند؛ دلیل دیگر کمرنگ شدن احسان در جامعه آن است که گاه فرد نیکوکار با بدرفتاری و بداخلاقی رو‌به‌رو می شود و تأسف برانگیزتر این است که در بعضی از حالات مورد اهانت و ناسزا نیز قرار می گیرد.
بنابراین برای آنکه این رفتار و خصلت های شایسته اخلاقی از بین مردم رخت بر نبندد و همواره در جامعه جاری و ساری باقی بماند، امام سجاد علیه السلام رساله حقوق را به عنوان میراثی برای مسلمانان باقی گذاشت تا آن‌گونه که شایسته است حقوق یکدیگر را پاسداریم. چه ضرری متوجه انسان می‌شود اگر که از فرد نیکوکار تشکر کند؛ درحالیکه می‌داند این تشکر کمترین کاری است که می تواند در مقابل کار نیک و احسانی که بدون هیچ چشمداشت در حق او صورت گرفته، انجام دهد.
چرا امام سجاد علیه السلام این توصیه را می‌کند؟ آیا یکی از دلایل این نیست که مسلمانان بتوانند در پرتو عمل به آن، خویشتن و جامعه را به رشد و شکوفایی برسانند. چه چیز سختی در تشکر از نیکوکار وجود دارد؟
یکی از آثار تقدیر و تشکر این است که نیکوکار از انجام کار خیر پشیمان نگشته و ترغیب می شود تا برای خدمت به نیازمندان بیشتر تلاش کند. دین مبین اسلام از دعوت به کار نیک، پشتیبانی و حمایت کرده و از نیکوکار تقدیر به عمل می آورد چراکه این صفت والا و ارزشمند به همزیستی بین مسلمانان کمک می کند و بر اثر آن جامعه‌ای به وجود می آید که از همه جهات قدرتمند و مستقل است. از این روست که امام علیه السلام نیز مردم را به تشکر و تقدیر از نیکوکار تشویق کرده و از همه می‌خواهد که این کار نیک را در بین دیگران منتشر کنند. همچنین ایشان به دعای مخلصانه برای نیکوکار و جبران زحمات او دعوت می‌نماید.
آیا این تکبر نیست که انسان به دلیل خودخواهی و خودبینی از کسی که به وی احسان کرده، تقدیر و تشکر نکند. درحالیکه اگر این غرور و تکبر وجود نداشت و فرهنگ تشکر و تقدیر از نیکوکار نهادینه شده بود، خودبینی و خودخواهی به خیراندیشی و خیرخواهی برای دیگران تبدیل می‌شد.
در پایان لازم به ذکر است که مسلمانان باید به تزکیه نفس بپردازند، با نفس اماره بجنگند و آن را بر تشکر و تقدیر عادت دهند. چراکه این کار، فرد و جامعه را به بهترین شکل ساماندهی کرده و وسیله نجاتی است که مسلمانان برای ایجاد جامعه ای اخلاقی و مترقی بدان نیازمندند.
نویسنده: عبدالرزاق عبدالحسین
مترجم: محمد منوری
نظر شما