در بیانیه ۹ بندی نشست، اشاره به اقدامات اخیر جمهوری اسلامی در کاهش تعهدات برجامی نشده و در عوض به صورت کلی بر ضرورت پایبندی همه طرف‌های قرارداد بر تعهدات‌شان تصریح شده است. تأکید اصلی در این بیانیه بر راه افتادن اینستکس یه عنوان کانال مبادله تجاری بین اروپا و ایران بود که قابلیت اضافه شدن کشورهای غیر اروپایی را نیز دارد.
سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه، بعد از پایان نشست برجام اعلام کرد که روسیه خواهان پیوستن به اینستکس برای انجام تعاملات مالی با ایران است. به گفته او «مهم است که در کنار کشورهای پایه‌گذار این مکانیزم و همچنین برخی کشورهای اتحادیه اروپا که امکان آن را دارند و اکنون هفت کشور هستند، امکان بهره‌گیری از این مکانیزم برای دیگر کشورها هم فراهم آید که به آنها کشورهای ثالث می‌گوییم.» علاوه بر نماینده روس، یک مقام چینی نیز اعلام کرد که کشورش علاقه‌مند به مشارکت مالی در اینستکس به عنوان طرف ثالث است.
مقام‌های ایران که پیش از این ناراحتی خود را از ضعف عملکرد اروپا در حفظ برجام نشان داده بودند، با اعلام این خبر، ضمن استقبال از راه‌اندازی این ساز و کار مالی نسبت به ناچیز بودن فواید آن در برابر فشار تحریم‌های نفتی و ارزی آمریکا سخن گفتند.
عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، ضمن تأیید آغاز به کار اینستکس اعلام کرد: «این پروسه اگر چه خیلی دیر اما شروع شده است و کمتر از انتظارات ماست، اما به مرحله عملیاتی شدن رسیده است، البته بدون اینکه خرید نفت از ایران انجام شود یا اعتبارات خاصی برای آن در نظر گرفته شود اینستکس نمی‌تواند انتظارات ما را به‌طور کامل برآورده کند. بنابراین کشورهای اروپایی باید به‌طور جدی بحث فروش نفت ما را در دستور کار خود داشته باشند.»
او ادامه داد: «در این جلسه غیر از بحث اینستکس در بحث اراک هم پیشرفت خوبی داشتیم و همه اعضا تعهد کردند در جدول زمانی مشخص شده ساخت این رآکتور جدید به انجام برسد.»
عراقچی درباره واکنش احتمالی ایران گفت: «نشست روز جمعه کمیسیون مشترک، انتظارات ایران را برآورده نمی‌کند و فاصله ملموسی با سطح خواسته‌های ایران دارد. در عین حال این جلسه آنقدر ارزش دارد که ما روی آن فکر کنیم. من نتایج را به تهران می‌برم و آنها تصمیم می‌گیرند که چه اقدامی انجام دهند؛ تصمیم به کاهش تعهدات را متوقف کنند یا خیر. من در جایگاهی نیستم که بگویم ایران این کار را می‌کند یا نه، اما از نظر من این جلسه برای توقف تصمیم ایران به کاهش تعهدات کافی نیست.»
محمد جواد ظریف نیز در واکنش به این بیانیه گفت: «سازوکار اینستکس پاسخ خواسته‌های جمهوری اسلامی نیست اما ارزشی استراتژیک دارد». وی ضمن اذعان به کاستی‌های ابزار حمایت از مبادلات مالی موسوم به اینستکس، این سازوکار را از جهت شکافی که به گفته او میان آمریکا و متحدانش در اروپا ایجاد کرده بسیار با ارزش خواند.
اما به عقیده صابر گل عنبری به نظر می رسد که راه‌اندازی اینستکس با چراغ سبز آمریکا صورت گرفته باشد. اگر هم اروپا قبل از راه‌اندازی آن، هماهنگی لازم را با دولت آمریکا انجام نداده باشد، که قاعدتا باید چنین کاری صورت گرفته باشد، باز به احتمال زیاد آمریکا از این مساله اطلاع داشته و همین که در تحریم‌های اخیر اینستکس را قرار نداده است، خود به منزله یک چراغ سبز تلقی میشود.
با توجه به اینکه دولت آمریکا در شرایط انتخاباتی قرار دارد فعلا به دنبال خروج ایران از برجام نیست. ترامپ در این یک سال مانده به انتخابات ریاست جمهوری در نوامبر 2020 نمی‌تواند یا نمی‌خواهد خود را درگیر پیامدهای خروج ایران از برجام کند. از این رو، حتی این خروج می‌تواند کاملا به ضرر دونالد ترامپ در انتخابات پیش رو تمام شود و مخالفانش از آن علیه وی بهره‌برداری انتخاباتی کنند.
اینستکس مهمترین راه‌حل طرف‌های اروپایی برجام برای مقابله با تحریم‌های آمریکا است. سه کشور اروپایی طرف توافق هسته‌ای (بریتانیا، فرانسه و آلمان) پس از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت سال گذشته وعده دادند با راه‌اندازی اینستکس امکان بهره‌مند شدن ایران از منافع اقتصادی برجام را فراهم کنند. قرار است این سازوکار شامل مبادلات کالاهایی نظیر دارو، مواد غذایی و محصولات پزشکی شود که در فهرست تحریم‌های آمریکا علیه ایران قرار ندارند.
بر مبنای این ساز و کار، ایران می‌تواند به یک شرکت اروپایی نفت یا کالا بفروشد و اعتبار لازم برای خرید کالا و خدمات از یک شرکت اروپایی دیگر را تامین کند. بر این اساس، پول حاصل از صادرات نفت یا دیگر کالاهای ایرانی به جای اینکه مستقیما به حساب بانک مرکزی و یا بانک‌های ایرانی دیگر وارد شود، ابتدا به حساب این شرکت مالی وارد میشود و در قدم بعدی، واردکنندگان ایرانی می‌توانند بدون نیاز به جابه‌جایی مستقیم پول، از اعتبار موجود در این حساب برای خرید کالا یا خدمات از تمام شرکتهای اروپایی استفاده کنند.
با توجه به اینکه تحریم آمریکا، در درجه اول درآمدهای نفتی ایران را هدف گرفته است، بهترین روش برای ایران، تامین مالی اینستکس از طریق فروش نفت است. اما به نظر چنین موردی از دسترس دور است و اروپا و شرکتهای اروپایی تمایلی به تقبل ریسک خرید نفت از ایران را ندارند. در واقع مهمترین مشکل این روزهای اقتصاد ایران، تحریم‌های فراگیر آمریکا علیه صنعت نفت و پتروشیمی ایران است و این دقیقا همان جایی است که اینستکس در مورد آن سکوت کرده است. صادرات نفت ایران به اروپا عملا صفر شده است و اصولا پولی وجود ندارد که بخواهد صرف خرید غذا و دارو از طرف اروپایی شود.
در مورد منابع غیر نفتی اینستکس نیز اما و اگرهای فراوانی وجود دارد. حجم صادرات ایران در سال ۲۰۱۸ به اتحادیه اروپا در سه ماهه اول نزدیک به سه میلیارد یورو بوده است. همین رقم در سه ماهه اول ۲۰۱۹ به ۲۲۰ میلیون یورو کاهش پیدا کرده که عمدتا به دلیل حذف نفت است به عبارت دیگر کالایی که در ایران تولید میشود و در اروپا طرفدار دارد، نفت و برخی از محصولات پتروشیمی است که در لیست تحریمها قرار دارند. سال گذشته، با وجود شدت کمتر تحریم‌های آمریکا، مجموع کل صادرات غیرنفتی ایران به ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا حدود یک و نیم میلیارد دلار بود. این رقم تنها در حدود ۴ درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران است و نشان‌دهنده سطح پایین تجارت ایران با کشورهای اروپایی است.
در این میان با توجه به نقش اندک دولت در اروپا و حاکمیت بخش خصوصی بر اقتصاد، باید راهی یافت شود تا شرکتهای بخش خصوصی بتوانند بدون مشکلی نفت مورد نیاز خود را تهیه کنند و سپس اعتباری به اندازه ارزش فروش در اینستکس باز شود تا ایران هم بتواند نیازهای خود را برطرف کند. ولی این راه حل با توجه به حساسیت و اعلام صریح ایالات متحده که هر شرکتی از ایران نفت بخرد در لیست تحریم های این ابرقدرت خواهد رفت، شرکتهای اروپایی را به شدت محافظه کار کرده است.
با این تفاصیل این که اروپا با اینستکس تا کجا پیش خواهد رفت و آیا خواسته‌های ایران را در دو حوزه نفتی و بانکی برآورده می‌کند یا خیر؟ پاسخ روشن است. به دلایل مختلف و متعدد بعید به نظر می‌رسد که اینتسکس در دو حوزه پیشگفته کاری برای ایران انجام دهد.
سوال دیگر آن است که آیا ایران به همین صورت با سازوکار اینستکس کنار می‌آید؟ اگر کنار آید بدین مفهوم است که جمهوری اسلامی سیاست کاهش تدریجی تعهدات برجامی خود را رها می‌کند و با تحمل تحریم‌های روزافزون آمریکا، در انتظار وقوع تحولی پیش‌بینی‌ناپذیر در روابط بین‌الملل می‌نشیند.
منتقدان دولت به شدت مخالف اینستکس هستند؛ روزنامه کیهان، روز یکشنبه در صفحه اول خود نوشت «اکنون قریب به ۴ سال از امضای برجام و همچنین حدود ۱۴ ماه از خروج آمریکا از برجام سپری شده است. اروپایی‌ها همچون آمریکا در آزمون برجام مردود شده‌اند. مقامات ارشد دولت و به خصوص جناب رئیس جمهور می‌بایست از برجام عبرت گرفته و فریب بسته توخالی و توهین آمیز اینستکس را نخورند» این روزنامه همچنین با اشاره به مبادله نفت در برابر غذا و دارو، آن را یک فرمول تحقیرآمیز خواند و نوشت: «ماجرای اینستکس برای ایران بارها ذلت‌بار‌تر از فرمول مشابه آن برای عراق شکست‌خورده دوران صدام است.»
البته نارضایتی از اینستکس منحصر به منتقدان دولت نیست و به نظر می‌رسد دولت نیز امید چندانی به راه‌گشا بودن اینستکس ندارد. ایران توقعات خود را از اینستکس بسیار بالا برده است به گونه‌ای که انتظار دارد این کانال مالی، راه تجارت با جمهوری اسلامی را چنان بگشاید که تحریم‌های آمریکا علیه بخش‌های مهم اقتصاد ایران را تا حد قابل ملاحظه‌ای خنثی و بی‌اثر کند.
مجید تخت‌روانچی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل روز شنبه گفته بود: «شخصاً معتقدم که اینستکس در وضعیت فعلی، کافی نیست. این سازوکار بدون پول همچون ماشین بسیار زیبای بدون بنزین است.»
همچنین بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران، که برای شرکت در صد و هفتادمین اجلاس وزرای انرژی کشورهای عضو اوپک به وین سفر کرده بود، به خبرنگاران گفت: «اگر اینستکس را به عنوان یک عملیات در نظر بگیرند، بدون واریز مطمئن پول به آن و یا با واریز سه یا چهار میلیون دلار یا یورو، این سازوکار پاسخگو نیست؛ باید پول نفت به آن واریز شود»
اما انتظار بی اثر کردن تحریم های امریکا توسط اینستکس نه در اختیار و توان و بخصوص علاقه اروپایی‌هاست و نه آمریکا اجازۀ انجام آن را می‌دهد. به نوشته احمد زیدآبادی، «هدف از ایجاد اینستکس تشویق ایران به رعایت مفاد برجام از طریق باز گذاشتن راه تنفس اقتصادی حداقلی است تا بلکه به تدریج زمینه راه حلی دیپلماتیک برای توافق تازه‌ای بین واشنگتن و تهران فراهم شود. از نگاه اروپا، ایران به منظور اجتناب از جنگ، چاره‌ای جز تطبیق خود با شرایط اینستکس ندارد و خواه ناخواه با آن کنار خواهد آمد. تهران اما تصور دیگری دارد. طبق این تصور، اروپا به دلیل نگرانی از جنگ، به شدت نگران کاهش یا نقض تعهدات برجامی ایران است و به همین دلیل می‌توان از این موضوع به عنوان ابزاری برای فشار علیه اروپا و واداشتن آن به ارائه امتیازاتی جدی‌تر در قالب اینستکس استفاده کرد.
به نظرمی‌رسد اروپایی‌ها از نقض تعهدات برجامی ایران به واقع نگران‌اند اما نه تا آن اندازه که برای حفظ آن پایه‌های اصلی تحریم آمریکا را نادیده بگیرند. بنابراین، اروپایی‌ها می کوشند تا به ایران ثابت کنند که ادامه تعهدش به برجام به سود آن است و آن سوی ماجرا، جز تشدید شرایط منطقه و بروز سناریوهای خطرناک، خبری نیست. بدین ترتیب، اگر ایران به کاهش تعهدات برجامی خود ادامه دهد، چه بسا برخی اروپایی‌ها قید برجام را هم بزنند و به این نتیجه برسند که شاید تنها راه زمینه‌سازی برای دستیابی به توافق تازه با ایران، اعلام مرگ برجام باشد! مرگ برجام یعنی بازگشت شرایط به پیش از امضای آن. به زعم آنها از آنجا که ایران جنگ را خط قرمز خود اعلام کرده است، بنابراین شاید مرگ برجام به دیپلماسی انرژی تازه‌ای برای حل بحران دهد.»
بنابراین به نظر می رسد عملی نشدن اینستکس برای خرید نفت ایران از سوی اروپا و شکست در تسهیل مراودات تجاری مشمول تحریم‌های یکجانبه آمریکا، باعث شود که ایران به کاهش تعهدات برجامی که در ۱۸ اردیبهشت سال جاری اعلام کرده، ادامه دهد و در تاریخ ۱۶ تیر مرحله دوم کاهش تعهدات برجامی اعلام شود. درحالیکه به نوشته رضا تقی زاده برداشتن گام دوم می‌تواند پایان عمر توافق اتمی را رقم زده و با تحمیل هزینه‌ای سنگین‌تر از بازگشت کامل تحریم‌های شورای امنیت، ایران را حتی در وضعیت برخورد نظامی نیز قرار دهد.
نظر شما