روز چهارم ژوئیه «محمد فهمی» وزیر کشور لبنان اعلام کرد که چهار تبعه کشور از جمله دو سوریه ای تبار و دو ترک تبار، درحالیکه می کوشیدند با پرواز ترکیه، 4 میلیون دلار به داخل لبنان قاچاق کنند، دستگیر شده اند. او مدعی شد که این پول به منظور گسترش اعتراضات و تأمین مالی تحرکات خشونت بار خیابانی بوده و دستورالعمل هایی از طریق واتساپ از ترکیه به برخی از معترضان ضد دولتی در لبنان فرستاده شده است.
فهمی تنها سیاستمداری نیست که به نقش رو به گسترش ترکیه در لبنان اشاره می کند. یکی از وبسایت های مرتبط به وزیر کشورِ سابق «نهاد مشنوق» لیستی از سازمان ها و مساجد غیر دولتی منتشر کرد که برای ترکیه کار می کنند؛ این وبسایت مدعی شد که ترکیه نقشه ی اشغال طرابلس (دومین شهر بزرگ لبنان که مقر سنی های لبنان محسوب می شود) را در سر داشته است.
اثبات این ادعاها پیرامون نقش ترکیه و توطئه های این کشور در لبنان دشوار است؛ به ویژه که انکارا -بر خلاف ایران و عربستان- دستور کار سیاسی ای در لبنان دنبال نکرده و متحد سیاسی هم در پارلمان یا دولت ندارد. ایران حزب الله را دارد که هم از نظر نظامی و هم سیاسی از نفوذ و قدرت زیادی در کشور برخوردار است و عربستان هم بین برخی از گروه های بزرگ سیاسی در پارلمان، از حرکت مستقبل به رهبری نخست وزیر سابق سعد حریری گرفته تا نیروهای مسیحی پایگاه دارد.
گرچه ترکیه در هیچیک از سازمان ها و نهادهای سیاسی لبنان جای پایی ندارد، اما ترک ها به شکلی آرام و پیوسته در حال ایجاد شبکه ها و ارتباطاتی با جوامع سنی سراسر لبنان از هر سطح و طبقه ای هستند. کشف یک میدان گازی در دریای سیاه توسط ترکیه، می تواند منابع و امکانات بیشتری در اختیار دولت برای پیگیری اهدافش قرار دهد.
آنکارا با اعطای بورس های تحصیلی به لبنانی ها، مشارکت در فعالیت های فرهنگی و اعطای شهروندی به هزاران لبنانی، به تقویت پیوند های قومی و فرهنگی اش با مردم آن کشور ادامه می دهد. از نوامبر 2010 که رئیس جمهور ترکیه رجب طیب اردوغان از بیروت دیدار کرد، ترکیه در لبنان مشغول به سرمایه گذاری در بازسازی نمادهای دوران عثمانی شده است که از جمله این نمادها ایستگاه قطار طرابلس می باشد؛ این ایستگاه جزئی از خط راه آهن تاریخی حجاز است.
ترکیه همچنین اقدام به افتتاح مراکز فرهنگی ای کرده است که هزاران نفر در این مراکز مشغول یادگیری زبان ترکی هستند. اولویت ترکیه احیای هویت ترکی است. تا پیش از یک دهه گذشته، اقلیت ترکمنِ لبنان که چندین هزار نفر را شامل می شوند و در مناطق شمالی و شرقی کشور پراکنده هستند، ارتباطی با ترکیه نداشتند؛ اما امروزه ساکنان شهرهای ترکمن نشین می گویند که حضور دولت ترکیه را خیلی بیشتر از دولت لبنان در شهرهایشان احساس می کنند. هزاران ترکمن سوری نیز در لبنان اقامت دارند.
علاوه بر پروژه های عمرانی، اعطای تابعیت، به یکی از اقدامات مهم ترکیه بدل شده است. هزاران لبنانی که بسیاری شان ترکمن هستند -یا تبار ترکمن دارند- تابعیت ترکیه را دریافت کرده اند. وزیر خارجه ترکیه «مولود چاووش اغلو» در دیدار خود از بیروت که در پی انفجار اخیر در بندر این شهر انجام شد، اعلام کرد که اردوغان او را مأمور کرده است که به ترکمن های لبنانی یا هر فردی با تبار ترک تابعیت دهد.
طبق ارقام نیمه رسمی تا سال 2019 تقریبا 18000 لبنانی درخواست تابعیت ترکیه را داده بودند که از این میان 9600 نفر موفق به دریافت آن شدند. همه تقاضاها از طرف ترک یا ترکمن تبارها داده نشده است، بلکه بسیاری از لبنانی ها به خاطر ثبات، سبک زندگی و توافق لغو ویزا بین دو کشور، جذب ترکیه شده اند. قدرت نرم ترکیه که بیشتر متأثر از سریالهای محبوب تلویزیونی این کشور و سیاست های پوپولیستی اردوغان بوده، بسیاری از لبنانی را به شدت تحت تأثیر قرار داده است؛ از جمله اهل سنت لبنان که با مشاهده نفوذ ایران در میان شیعه های کشور، آنها نیز بدنبال دولتی هستند که بتوانند روی آن تکیه کنند.
اما افزایش قدرت و نفوذ ترکیه در جامعه اهل سنت لبنان، پیامدهای منفی ای روی روابط بین اقوام در لبنان داشته است. اردوغان تلاش کرده تا تاریخ عثمانی را بسیار خوب و مثبت جلوه دهد و لکه های ننگ این تاریخ را پاک کند؛ این موضوع در لبنان بحث برانگیز شده است. برای مثال شبکه حامیان ترکیه تلاش کرده اند که با ایجاد ترس در ارامنه، مانع از برگزاری بزرگداشت سالگرد نسل کشی ارامنه در سال 1915 شوند.
از وقتی که اردوغان به بیروت سفر کرد، ارمنی ها به شدت تحت فشار هستند. هزاران نفر از هواداران ترکیه، در راهپیمایی ارمنی ها حضور پیدا کرده و با تکان دادن پرچم های ترکیه، شعارهای تهدید آمیز علیه ارمنی ها سر می دهند و آنان را تهدید به وقوع نسل کشی دیگری می کنند. چنین حرکت هایی محدود به راهپیمایی ها نمی شود؛ حامیان ترکیه اخیرا یکی از خبرنگاران ارمنی تلویزیون را که در یک برنامه زنده از اردوغان انتقاد نمود، تهدید کردند. حملات بعدی شدیدتر بود و فیلم هایی تهدیدآمیز علیه ارامنه پخش شده و به آنان مستقیما توهین شد. این شرایط موجب شده است که شمار ارمنی های لبنان رو به کاهش گذارد و بسیاری از آنها کشور را ترک کنند. شرایطی که ارامنه با آن مواجه هستند، دلیل نگرانی ها بابت رشد نفوذ ترکیه در لبنان را نشان می دهد. دیدگاه بسیاری از اقلیت های لبنان در مورد دوره عثمانی مشترک است و این دوره را بد و آسیب زا می دانند.
یکی از اولویت های سیاست داخلی ترکیه، تعقیب هواداران گولن است و این کار را حتی در لبنان انجام می دهند. فتح الله گولن رقیب قدرتمند اردوغان است که در تبعید به سر می برد. در پی شکست کودتای 15 ژوئیه 2016 و مقابله با شبکه گولن در ترکیه و جاهای دیگر، آنکارا حامیان خود را در لبنان بسیج کرد و یک روحانی لبنانی را که ادعا می شد به گولن مرتبط است مجبور به استعفا از مقامش، به عنوان مدیر یک مدرسه قرآنی وابسته به اخوان المسلمین در غرب بیروت، نمود. به گفته سه تن از افرادی که در جریان این قضیه بودند، مدرسه با شبکه گولن همکاری داشت اما وابسته به آن نبود. چنین دخالت هایی گرچه قدرت و ظرفیت آنکارا را نشان می دهد، اما گویای رویکرد تنگ نظرانه دولت ترکیه نیز می باشد؛ رویکردی که منافع گسترده تر این کشور را در نظر نمی گیرد.
سرمایه گذاری های ترکیه در لبنان محدود به جامعه اهل سنت است. قرار است یک بیمارستان ترک به زودی در شهر صیدون افتتاح شود؛ هزاران بورسیه تحصیلی برای دانشگاههای ترکیه توزیع شده است و همین اقدام، ترکیه را در شمار کشورهایی قرار داده است که بیشترین کمک ها را در زمینه آموزش عالی به لبنان می کنند.
تاکنون ترکیه از حمایت از یک حزب سیاسی واحد مثلا «جامعه اسلامیه» که نسخه اخوان المسلمین در لبنان است، خودداری کرده است. هدف از این کار شاید محدود نکردن خود به سیاست های حزبی و حفظ حمایت مردمی در میان بخش های گسترده ای از جامعه اهل سنت می باشد.
برخی از سیاستمداران لبنانی هم با ترکیه رابطه برقرار کرده اند؛ از جمله نخست وزیر سابق سعد حریری که شاهد ازدواج دختر اردوغان بود. اما افزایش دشمنی بین ترکیه و کشورهای عرب از جمله سعودی و امارات و مصر، ایجاد چنین رابطه ویژه ای را برای برخی سیاستمداران -که حریری هم از جمله انهاست- سخت خواهد کرد. «هاکان فیدان» رئیس سازمان اطلاعات ملی ترکیه و از معتمدان اردوغان نیز روابطی قوی با «عباس ابراهیم» مدیر کل سازمان امنیت عمومی لبنان دارد.
گرچه ترکیه مستقیما در سیاست های لبنان مداخله نکرده است، اما این امر بعد از انفجار بندر بیروت ممکن است تغییر کند. دیدار امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه بعد از حادثه انفجار از لبنان و بدست گرفتن ابتکار عمل برای پایان دادن به بن بست سیاسی کشور، به عقیده برخی، تلاشی از سوی این کشور برای جلوگیری از ایجاد منطقه نفوذ دیگری در مدیترانه توسط ترکیه بود. مکرون در توئیتی که در خصوص تماس تلفنی اش با ترامپ نوشته بود، به فعالیت های ترکیه در دو کشور لبنان و لیبی اشاره مستقیم کرده بود.
امارات و مصر که هر دو رقیب ترکیه هستند، در پیشبرد ابتکار مکرون در لبنان ایفای نقش کردند؛ اقدامی که اردوغان با اشاره به پیشینه استعماری فرانسه در لبنان، به آن طعنه زد و رسانه های ترک نیز نسبت به نقش جدید فرانسه در لبنان هشدار دادند. به این ترتیب ترکیه که پیشتر در لیبی و سوریه خود را درگیر کرده است، این بار بر منافع خود در لبنان متمرکز شده و بدنبال ایجاد پایگاه میان سنی های آن کشور است.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما