اعتراضات اخیر خللی در امنیت رهبران ایران ایجاد نمی‌کند
بعید است که اعتراضات اخیر در ایران که با مرگ زنی جوان آغاز شد، تهدیدی فوری برای حاکمان ایران باشد. چنانکه شاهد بودیم اعتراضات پیشین یکی پس از دیگری در سالهای اخیر سرکوب شده
اما این ناآرامی‌ها می‌تواند منجر به ایجاد شکاف در ساختار جمهوری اسلامی شود. تفاوتی که اعتراضات اخیر با موارد پیشین دارد این است که زنان در آن نقش رهبری را ایفا می‌کنند. زنان خشمگین از مرگ مهسا امینی –زن 22 سالهای که توسط گشت ارشاد به دلیل پوشش نامناسب دستگیر شد- قوانین پوشش اسلامی را به چالش می‌کشند، روسری از سر بر می‌دارند و آن را می‌سوزانند، برخی علنا علیه رهبر جمهوری اسلامی شعار می‌دهند و موهای خود را در بین جمعیت کوتاه می‌کنند. کوتاه سخن اینکه مرگ مهسا امینی سال‌ها خشم فروخورده زنان از حجاب اجباری را برانگیخته است
به گفته تحلیلگران حتی اگر اعتراضات به مرور زمان کمرنگ شده یا به کلی پایان یابد، مرگ خانم امینی زنان بیشتری را ترغیب خواهد کرد که قانون حجاب اجباری را به چالش بکشند
امید معماریان تحلیلگر امور ایران می‌گوید: «مرگ مهسا امیری قدرت و اراده سرکوب شده زنان را برای مبارزه آزاد کرد. البته این اولین بار نیست که زنان به مقابله با حجاب اجباری برمی‌خیزند اما این بار متفاوت است»
معماریان معتقد است که مقامات ایران ممکن است در نهایت نسبت به این موضوع انعطاف نشان دهند «اگر شما درخواست رفراندوم در خصوص قانون اساسی را داشته باشید، حکومت هرگز قبول نمی‌کند اما حجاب اجباری ممکن است که برداشته شود»
بر اساس قانون ایران که بعد از انقلاب وضع شد، زنان موظف هستند موهای خود را بپوشانند و لباس‌های بلند و گشاد بپوشند. اگر کسی از این قانون تخلف کند با توبیخ و جریمه مواجه شده و حتی ممکن است دستگیر شود
با گذشت دهه‌ها پس از انقلاب، حاکمان روحانی ایران همچنان بر اجرای این قانون اصرار دارند و این درحالی است که زنان می‌کوشند با پوشیدن لباس‌های تنگ و کوتاه و رنگارنگ درحالیکه موهایشان نمایان است، از این قانون سرپیچی کنند. حالا شوک ناشی از مرگ خانم امینی و بروز اعتراضات سراسری، احتمال این سرپیچی را افزایش داده و باعث شده است که زنان خواهان آزادی‌های بیشتری شوند
سپاه پاسداران و بسیج تاکنون اندکی مهار شده‌اند اما وضع می‌تواند به سرعت تغییر کند. به گفته هنری روم تحلیلگر گروه اوراسیا «اعتراضات برای ثبات نظام خطر فوری ندارد اما در بلند مدت می‌تواند روی مشروعیت و پایداری نظام اثرگذار باشد».
به گفته میر جاودان‌فر استاد دانشگاه اسرائیل «اعتراضات اخیر نقطه‌عطفی در تاریخ ایران است. این اعتراضات آخرین از نوع خود نخواهد بود و در آینده باز هم اتفاق خواهد افتاد اما تا زمانی که معترضان رهبر ندارند و نیروهای مسلح هم در کنار مردم و روبروی حکومت نیستند، بعید است شاهد انقلاب باشیم»
آنگاه که حجاب نمادی سیاسی شود
سه روز پس از درگذشت مهسا امینی محمدباقر قالیباف رئیس مجلس ایران از رسیدگی به موضوع خبر داد اما در شرایطی که چند رسانه داخلی در ایران با انتشار مصاحبه‌ها و مقالاتی به انتقاد محتاطانه از عملکرد پلیس می‌پرداختند، سرکوب اعتراضات ادامه یافت
محکومیت حادثه رخ داده و وعده تحقیقات، چیز جدیدی نیست. ماه ژوئیه ویدئویی در ایران منتشر شد که نشان می‌داد زنی درحالیکه تلاش می‌کند جلوی حرکت ون گشت ارشاد را بگیرد، فریاد می‌زند که دخترم مریض است آزادش کنید. انتشار این فیلم خیلی‌ها را شوکه کرد و مقامات از لزوم برخورد با راننده ون و تجدیدنظر درقوانین مربوطه سخن گفتند
قانون حجاب بعد از انقلاب اسلامی ایران وضع شد تا نشان داده شود که نظامی دینی بر کشور حاکم است. این قانون را می‌توان پاسخی به سیاست‌های ملی-سکولار تحمیل شده توسط رضا شاه پهلوی دانست. سال 1936 رضا شاه دستوری صادر کرد که به موجب آن زنان از پوشش سر منع می‌شدند و حجاب نماد عقب‌ماندگی تلقی می‌شد. آقای خامنه‌ای سال 2016 در سخنانی گفت: «هولناک‌ترین جنایتی که شاه انجام داد منع حجاب بود»
حجاب از پیش از روی کار آمدن جمهوری اسلامی نمادی سیاسی بود. در دوران انقلاب، زنان برای اعتراض به رژیم پهلوی و نشان دادن تمایلات انقلابی خود حجاب سر می‌کردند. پس از انقلاب این بار مخالفت با حجاب به نماد آزادی زنان و مخالفت با جمهوری اسلامی بدل شد
زمانی که حسن روحانی به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد، از سیاست انعطاف‌پذیرتری در رابطه با حجاب خبر داد و تلاش کرد اختیارات پلیس امنیت اخلاقی را محدود کند. او گفت «وظیفه اصلی ما احترام به کرامت و شخصیت انسان است. خداوند به تک‌تک انسان‌ها عزت داده است و حفظ این عزت بر دین اولویت دارد». حجاب اجباری هیچگاه لغو نشد اما با گذشت زمان زنان شروع به استفاده از حجاب به عنوان اکسسوری کردند؛ موهای خود را بیرون گذاشتند، مدل‌ها گوناگون و رنگارنگی از حجاب پوشیدند و در برخی مواقع آن را از سر برداشتند
سیاست‌های لیبرال‌تر دوران روحانی مانع از دستگیری و محاکمه زنان توسط پلیس امنیت اخلاقی نشد، ولی با ریاست جمهوری رئیسی، برخورد با زنان شدت یافت و اختیارات بیشتری به پلیس داده شد. در حقیقت جمهوری اسلامی گشت ارشاد و برخورد با زنان بدحجاب را یکی از ابزارهای کمپین خود علیه تهاجم فرهنگی غرب و ارزش‌های فاسد غربی می‌دید
در این میان اعتراض به حجاب اجباری افزایش یافت. همزمان با برگزاری هفته حجاب و عفاف، زنان تجمعاتی برگزار کردند و در آن روسری از سر برداشتند. اندکی بعد پلیس از به کارگیری فناوری شناسایی چهره برای یافتن متخلفان و محاکمه آنها سخن گفت
جالب آنکه حتی دلیل مخالفت برخی با احیای برجام، به مسئله حجاب بی‌ارتباط نیست. آنان از عواقب ورود شرکت‌های خارجی به ایران می‌ترسند و معتقدند که فرهنگ، ارزش و رفتار غربی نیز با این شرکت‌ها وارد می‌شود و اصولی که بر اساس آن انقلاب اسلامی شکل گرفت تضعیف می‌گردد
آقای خامنه‌ای نیز بارها چنین نگرانی‌هایی را بیان کرده و از لزوم جنگ نرم برای دفاع از ایران در برابر تهاجم فرهنگی غرب سخن گفته است. وی خواهان آگاهی بخشی دینی به جوانان، نظارت شدیدتر و مجازات کسانی که هنجارهای دینی را زیر پا می‌گذارند شده است؛ امری که شامل زنان بدحجاب نیز می‌شود
هدف او از بیان این سخنان این است که هواداران محافظه‌کار خود را راضی نگه دارد و به غرب بفهماند که توافق هسته‌ای به قیمت زیر پا گذاشتن اصول انقلاب تمام نخواهد شد. ایران زیر بار دستور قدرت‌های خارجی نمی‌رود و فرهنگ آنها را نمی‌پذیرد
از دید محافظه‌کاران تنها شریعت اسلام و قانون اساسی ایران است که می‌تواند حقوق مردم را تضمین کند؛ بنابراین اگر حفظ این اصول مستلزم قربانی شدن جان‌هایی همچون مهسا امینی است، باید این بها را پرداخت کرد و همینکه غرب از ایران انتقاد می‌کند، بهترین دلیل بر درستی راه جمهوری اسلامی است
هدف از اتخاذ این سیاست، همچنین ارسال پیام به ان دسته از کشورهای اسلامی است که به عقیده تهران دارند از غرب تقلید می‌کنند و ارزش‌های اسلامی را کنار می‌گذارند. در رأس این کشورها عربستان است؛ بن سلمان قدرت پلیس امنیت اخلاقی این کشور را به شدت کاهش داده و همت خود را در راستای بهبود وجهه عربستان در جهان قرار داده است. در این راستا از رویدادهای فرهنگی و سرگرمی میزبانی می‌کند، همچنین دست به توسعه صنعت فیلم زده و اقدام به افتتاح سینماهای متعدد کرده است
مصر و اردن نیز پلیس اخلاقی دارند؛ ولی پلیس در این دو کشور تحت نظارت دقیق دولت عمل می‌کند. در مصر حجاب جدای از معنای سنتی خود، نمادی سیاسی است. پیشتر در مصر دولت گویندگان خبر و مجریان تلویزیون را از پوشیدن حجاب منع می‌کرد زیرا مقامات، حجاب را نوعی همذات پنداری با اخوان‌المسلمین تلقی می‌کردند. حتی امروزه همین نگاه موجب شده است که بسیاری از هتل‌ها، رستوران‌ها و کافه‌ها در مناطق ثروتمندنشین اجازه ورود زنان باحجاب را ندهند
حساسیت نظام به اصلاحات، کار را به اینجا کشاند
پس از آنکه مهسا امینی زن جوان اهل سقز در بازداشت پلیس امنیت اخلاقی در تهران جان خود را از دست داد، اعتراضات بی‌سابقه‌ای در ایران شکل گرفت
آنگونه که در ویدئوهای ارسالی از سراسر ایران دیده می‌شود، سطح خشم و ناامیدی مردم بسیار بیشتر از سال 2009 است که ایرانیان در اعتراض به تقلب در انتخابات و تلاش برای اصلاح و تغییر به خیابان‌ها آمدند
در دو دهه اخیر حکومت با اعمال خشونت، مهندسی انتخابات و به حاشیه راندن و زندانی کردن کسانی که بدنبال اصلاحات مسالمت‌آمیز هستند، واکنش نشان داد و حالا در نتیجه اتخاذ چنین رویکردی، زنان و مردان جوان به این نتیجه رسیده‌اند که اصلاح دیگر شدنی نیست و باید روی تغییر نظام تمرکز کنند. آنها می‌پرسند که شکست سیاست‌های اصلاحی در دو دهه اخیر کافی نیست؟ پس در همین راستا انتخابات گذشته را تحریم کردند و درحالی که سال 2009 هفته‌ها طول کشید تا شعارهای خود را متوجه کلیت نظام کنند، این بار از همان ابتدا شعار سرنگونی نظام سر دادند
اما خشم مردم قابل درک و به حق است. در حقیقت این نظام است که با اعمال خود کار را به اینجا رسانده و با مسدود کردن راه اصلاح، محدود کردن طیف‌های سیاسی مختلف در ایران و محدود کردن بیشتر آزادی‌ها، در شرایطی که فساد، سرکوب و سوء مدیریت ادامه دارد، مردم را به جای اصلاحات به سوی شورش سوق داده است
در این میان آنچه من را می‌ترساند این است که نظام هنوز ظرفیت واقعی خود را برای سرکوب نشان نداده باشد. ظواهر امر گویای این است که رئیسی به دلیل حضور در نیویورک از شدت عمل در مقابل معترضان خودداری کرده است، ولی امروز او به تهران برمی‌گردد و انتظار این است که در روزهای آینده سرکوب‌ها بسیار خونین‌تر شود (با توجه به اینکه اینترنت در ایران قطع است ممکن است جهان تا مدتی نداند در ایران چه اتفاقی افتاده است)
ایرانیان 40 سال پیش یاد گرفتند که سرنگونی نظام استبدادی از طریق انقلاب یک چیز است و برقراری دموکراسی یک چیز دیگر. این بار هم ممکن است اعتراضات منجر به تحقق موضوع اول شود اما الزاما به معنی موفقیت در موضوع دوم نیست. با این حال وقتی میلیون‌ها زن و مرد جوان راه دیگری جز این پیش روی خود نمی‌بینند، مجبور هستند که راه انقلاب و تغییر نظام را انتخاب کنند
اگر حکومت سیاست دیگری را اتخاذ می‌کرد اوضاع می‌توانست به گونه‌ای دیگر پیش رود. جامعه مدنی و ارزش‌های دموکراتیک در ایران قوی و ریشه‌دار است. اگر نظام اصلاحات را تحمل می‌کرد، ایران می‌توانست بدون خونریزی به سمت دموکراسی پیش رود و اگر ترامپ از برجام خارج نمی‌شد و تحریم‌ها را دوباره اعمال نمی‌کرد، استدلال اصلاح‌طلبان مبنی بر اینکه سازش با آمریکا باعث صلح و رفاه ایران می‌شود، مخدوش و بی‌اعتبار نمی‌شد
چند روز آینده می‌تواند تعیین کننده باشد. توپ در زمین رهبر است؛ او می‌تواند گشت ارشاد را تعطیل کند، به حرف‌ها و خواسته‌های زنان و مردان جوان گوش دهد، اجازه اصلاح و تغییر را صادر کند و از خشونت اجتناب ورزد؛ یا می‌تواند متوسل به زور و سرکوب شود و مردم را بیش از پیش خشمگین، ناامید و مستأصل کند. ولی متأسفانه تجربه انتخاب‌های پیشین او، جای چندانی برای امیدواری باقی نگذاشته است
مترجم: فاطمه رادمهر
*درج این مقالات صرفا به منظور آشنایی خوانندگان با دیدگاه‌های مختلف صورت گرفته و به معنی تأیید مطالب مطرح شده نمی‌باشد
نظر شما