فردای پس از جنگ

هشت اکتبر بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل یک گزینه را پیش روی لبنانی ها گذاشت: یا علیه حزب الله بشورید و یا خطر تبدیل شدن لبنان به غزه را به جان بخرید. او خطاب به لبنانی ها گفت: «بایستید و کشورتان را قبل از آنکه به ورطه جنگی طولانی بیفتد و همچون غزه ویران شود، پس بگیرید»

اندکی پیش از سخنان نتانیاهو، عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران در تلاش برای تقویت روحیه حزب الله، به لبنان سفر کرده بود. اسرائیل وقتی حمله گسترده خود را به لبنان در اواخر سپتامبر آغاز کرد که کادر رهبری حزب الله در عملیات های نظامی پی در پی از بین رفته بودند؛ هزاران لبنانی در اثر بمباران اسرائیل کشته و مجروح شده و بیش از یک میلیون نفر آواره شده بودند. سیاستمداران لبنانی حزب الله را تحت فشار گذاشته بودند که آتش بس را بپذیرد اما به نظر می رسید که دیدار عراقچی این تلاش ها را خنثی کرده است. چند هفته بعد محمد قالیباف رئیس مجلس ایران در مصاحبه با مطبوعات فرانسه اعلام کرد که ایران به نمایندگی از لبنان، با فرانسه برای اتش بس مذاکره خواهد کرد. حزب الله تحت الحمایه ایران است و قدرتمندترین بازیگر لبنان –حتی قدرتمندتر از نیروهای مسلح کشور- به شمار می رود. عراقچی و قالیباف هر دو تصریح کردند که تا زمانی که ایران چراغ سبز نشان ندهد، جنگ پایان نمی گیرد

سخنرانی نتانیاهو و دیدار عراقچی نشان داد که لبنان تاچه حد به میدان جنگ نیابتی ایران و اسرائیل تبدیل شده است. تهران و تل آویو بر سر ایجاد نظم منطقه ای مورد نظر خود در خاورمیانه در لبنان درگیر هستند

اما تأثیری که این جنگ بر آینده خود لبنان دارد نادیده گرفته شده است. جنگ اخیر در بدترین لحظه ممکن رقم خورد؛ لبنان گرفتار بن بستی سیاسی است که مانع از انتخاب رئیس جمهور جدید شده است. نیروهای امنیتی به حدی ضعیف هستند که جوامع مختلف کشور کار حفاظت از خود را خود برعهده گرفته اند. این کشور همچنین با پیامدهای انفجار بندر بیروت در سال 2020 دست به گریبان است؛ این انفجار توسط سازمان های بین المللی قوی ترین انفجار غیر هسته ای تمام دوران نام گرفته است. لبنان در بحبوحه بحران اقتصادی و مالی پنج ساله قرار دارد؛ طبقه متوسط کشور در پی این بحران از بین رفته است، نرخ فقر به طور سرسام آوری افزایش پیدا کرده و از 12% در سال 2012 به 44% در سال 2022 رسیده است

سیستم تقسیم قدرت که در امتداد خطوط فرقه ای است، سبب تضعیف وحدت جامعه شده و بر اختلاف ها دامن زده است. حالا با وقوع جنگ این انتظار می رود که اختلاف ها بیشتر هم شود. رنج و ویرانی گسترده می تواند به مرور زمان جمعیت سنی و مسیحی کشور را به سمت دشمنی با شیعیان سوق دهد و توازن سیاسی لبنان را بر هم زند. مردم و احزاب لبنانی که مدتها از قدرت و سلطه حزب الله ناراضی بودند، اکنون فرصت را برای تغییر پویایی سیاسی لبنان به نفع خود فراهم می بینند

این لحظه ای خطرناک برای لبنان است؛ همانگونه که جنگ داخلی 15 ساله لبنان گواهی می دهد، جناح های مختلف کشور سابقه حل اختلافات خود را از طریق خشونت آمیز دارند اما اگر گفتگوهای ملی را آغاز کنند، می توانند جلوی ناآرامی های داخلی را بگیرند

طوفانی سهمگین

اسرائیل و حزب الله از اکتبر 2023 -که حزب الله در حمایت از غزه به اسرائیل حمله کرد- با یکدیگر وارد جنگ شدند. سال گذشته این درگیری محدود بود و بیشتر شامل ترورهای هدفمند اعضای حزب الله توسط اسرائیل و بمباران انبارهای تسلیحات این گروه و سایر مواضع وابسته به حزب الله می شد؛ حزب الله نیز موشک هایی را به شمال اسرائیل پرتاب می کرد. در این مدت حدود 430 نفر از اعضای حزب الله به همراه شمار زیادی از غیرنظامیان لبنانی از جمله سه روزنامه نگار کشته شدند. نزدیک به 60000 نفر از ساکنان شمال اسرائیل خانه های خود را ترک کردند و در لبنان حدود 90000 نفر به دلیل بمباران شهرها و روستاهایشان توسط اسرائیل، اواره شدند

اما پس از 11 ماه، این درگیری به جنگی همه جانبه بدل شد و تلاش حزب الله برای حفظ درگیری محدود شکست خورد. این تغییر خیلی سریع اتفاق افتاد؛ 17 سپتامبر در عملیاتی تکان دهنده رهبر ارشد نظامی حزب الله و 27 سپتامبر دبیرکل این گروه ترور شدند. در روزهای بعد اسرائیل هاشم صفی الدین جانشین نصرالله را کشت و بمباران گسترده لبنان را آغاز کرد؛ سربازان خود را به شمال منتقل نمود و اول اکتبر به خاک لبنان حمله زمینی کرد

حملات اسرائیل پیامدهای ویرانگری داشته است؛ طی ماه گذشته محله های مسکونی پرجمعیت و عمدتا شیعه نشین در حومه جنوبی بیروت بارها بمباران شده و تقریبا 100000 واحد مسکونی به شکل جزئی یا کامل ویران گشته است؛ تخمین زده می شود که 37 شهر و روستا در جنوب لبنان با بمباران مداوم به ویرانه تبدیل شده باشد. اسرائیل از فسفر سفید استفاده کرده است؛ فسفر سفید یک ماه شیمیایی قابل اشتعال است که در اثر تماس با اکسیژن مشتعل می شود. استفاده از این ماده برخلاف قوانین بین المللی است و محیط زیست و زمین های کشاورزی منطقه را ویران می کند. طبق براورد اتاق بازرگانی بیروت، تولید ناخالص داخلی لبنان در سال جاری حدود 9% کاهش یافته و طبق تخمین بانک جهانی، زیان اقتصادی مستقیم این کشور 8.5 میلیار دلار بوده است. حدود 166000 نفر شغل خود را از دست داده اند؛ تا 18 نوامبر نزدیک به 3481 نفر کشته و 14786 نفر مجروح شده اند. حدود 1.2 میلیون نفر یا 20% جمعیت لبنان در عرض چهار روز اواره شده اند و یک بحران بزرگ انسانی دامن لبنان را گرفته است. تنها 19% از آوارگان در پناهگاه های دولتی مستقر شده اند، بقیه یا خانه اجاره کرده اند یا نزد اقوام و دوستانشان می مانند و یا در خیابان می خوابند. با توجه به حجم ویرانی، اکثر اوارگان تا پایان درگیری نمی توانند به خانه های خود برگردند و احتمالا سالها بی سرپناه و در بلاتکلیفی به سر می برند. این امر فشار مضاعفی را بر زیرساخت های لبنان، جوامع میزبان و منابع کشور وارد می کند

پیامد حمله اسرائیل فراتر از خسارات جانی و مالی است

ارتش اسرائیل 29 اکتبر اعلام کرد که به اهداف نظامی خود در لبنان دست یافته است ولی با این حال اقدام به عقب نشینی نکرد. دلیل این امر این است که ظاهرا اهداف جنگی اسرائیل تغییر کرده است؛ هدف اولیه اسرائیل برای حمله به لبنان، امکان بازگشت آوارگان شمال اسرائیل به خانه هایشان بود ولی اکنون نتانیاهو صرفا بدنبال بازگشت آوارگان نیست، بلکه می خواهد نظم منطقه ای جدیدی ایجاد کند. برای انجام این کار اسرائیل می خواهد شبکه متحدان و نیابتی های ایران را که شامل حزب الله نیز می شود، درهم شکند؛ این بدان معناست که در نبود فشار خارجی بر اسرائیل و توافق آتش بس، جنگ در آینده نزدیک ادامه می یابد. حملات اسرائیل تنها خسارت انسانی و اقتصادی به بار نیاورده، بلکه سبب تشدید شکاف های فرقه ای در لبنان نیز شده است. گرچه جوامع مذهبی کشور می کوشند همبستگی خود را به نمایش گذارند و برای مثال مراسم دعا و بزرگداشت قربانیان را با حضور رهبران همه مذاهب برگذار می کنند، ولی تنش ها بین آوارگان و جامعه میزبان درحال افزایش است. بیشتر لبنانی ها از اینکه پای کشور به این درگیری کشیده شده، ناراضی هستند و نمی خواستند که در جنگی که بین اسرائیل و غزه در جریان بود، نقشی داشته باشند. تنش های فرقه ای با حملات اسرائیل به مناطقی که به دلیل حضور فرقه های مختلف و عدم وابستگی به حزب الله امن شمرده می شد، شدت پیدا کرده است. در این مناطق اسرائیل با هدف کشتن یک فرد خاص، کل ساختمان های مسکونی را سرنگون می کند؛ برای مثال در منطقه ای عمدتا مسیحی نشین، اسرائیل ساختمانی را که دو خانواده آواره را در خود جای داده بود، بمباران کرد و ظاهرا این کار را برای کشتن یکی از مقامات حزب الله که وظیفه توزیع کمک های مالی به آوارگان را بر عهده داشت، انجام داد. این حمله منجر به کشته شدن 24 نفر از جمله 14 زن و کودک شد. چنین حملاتی کاملا غیر ضروری است چراکه اسرائیل با ترورهای هدفمندی که سال گذشته انجام داد، نشان داد که می تواند افراد خاصی را با خسارات جانبی نسبتا کم بکشد. تهدید انجام حملات بیشتر، باعث شده است که بسیاری از لبنانی ها از میزبانی شیعیان آواره بیمناک باشند

روزنه فرصت

اسرائیل تنها نیرویی نیست که به تنش بین فرقه های مذهبی در لبنان دامن می زند، بلکه حزب الله نیز در ایجاد شکاف های فرقه ای نقش دارد. این سازمان که از نفوذ زیادی در لبنان برخوردار است، به خاطر نقش گسترده خود در درگیری های منطقه ای همچون سوریه، نارضایتی های گسترده ای را ایجاد کرده است و از آنجا که نفع خود را در حفظ وضع موجود می بیند، خشم زیادی را برانگیخته است

پس از خروج اسرائیل از جنوب لبنان در سال 2000 و ترک مناطق تحت اشغال، بسیاری از لبنانی ها امیدوار بودند که حزب الله خلع سلاح شود اما این گروه نپذیرفت و استدلالش این بود که برای مقاومت در برابر اسرائیل، به سلاح های خود نیاز دارد. از ان زمان حزب الله از زرادخانه خود برای مبارزه با اسرائیل –از جمله در جنگ سال 2006- استفاده کرده است ولی نکته اینجاست که حزب الله از قدرت نظامی خود تنها در برابر اسرائیل استفاده نکرده، بلکه برای ارعاب دیگر گروهها و جوامع لبنانی و حتی دولت لبنان از آن بهره برده است. بر اساس یافته های دادگاه بین المللی لاهه، ترور رفیق حریری نخست وزیر سابق لبنان در سال 2005 توسط اعضای حزب الله صورت گرفت. گمان می رود که این سازمان مسئول یک رشته ترور سیاسی –از جمله ترور سیاستمداران و روشنفکران- بوده است. از سال 2019 حزب الله نقش فعالی در حفظ وضع موجود و ممانعت از اصلاحات ایفا کرد و برخی این فرضیه را مطرح می کنند که این گروه در ذخیره بیش از 2000 تن نیترات آمونیوم در بندر بیروت –که منجر به انفجار سال 2021 شد- دست داشته است. حزب الله متعاقبا جلوی تحقیقات در مورد این حادثه را گرفت و باعث شد که خشم مردم علیه این گروه شدت گرفته، تنش های فرقه ای بیشتر شود

حزب الله توانست در تمام این بحران ها قدرت خود را حفظ کند ولی اکنون جنگ با اسرائیل این گروه را به شدت تضعیف کرده است. گرچه حزب الله و ایران همچنان بدنبال بهبود مواضع خود در جنگ هستند، ولی حزب الله ساختار فرماندهی از جمله تمامی فرماندهان ارشد و هزاران رزمنده خود و نیز 80% زرادخانه اش را در مرز با اسرائیل از دست داده است. کشته شدن نصرالله نیز ضربه مهلکی به این گروه بود؛ نصرالله نه تنها دبیرکل حزب الله بود که در تحولات کل منطقه از جمله عراق و سوریه و یمن تأثیر داشت. با مرگ او ایران مجبور شد دخالت مستقیم تری در اداره فعالیت های نظامی و سیاسی حزب الله داشته باشد. بازسازی نظامی حزب الله در سالهای آینده بسیار دشوار خواهد بود؛ به ویژه که اسرائیل به شکل مداوم به خطوط تدارکاتی حزب الله در سوریه حمله می کند

تثبیت موقعیت حزب الله

اکنون احزاب سیاسی مختلف در لبنان به ویژه احزاب مسیحی، بدنبال بهره بردن از ضعف حزب الله هستند تا نقشه سیاسی لبنان را دوباره ترسیم کنند. سمیر جعجع رهبر حزب قوات لبنان و یکی از نامزدهای ریاست جمهوری، 6 نوامبر اعلام کرد که گروهش آماده انتخاب رئیس جمهور بدون مشارکت جامعه شیعه است. او همچنین در کنار دیگر نمایندگان پارلمان، بر خواست دیرینه لبنان برای خلع سلاح حزب الله تأکید کرد. حزب الله به خوبی می داند که هرچه جنگ با اسرائیل طولانی تر شود، با فشار بیشتری از سوی لبنانی ها روبرو خواهد شد؛ لذا قبل از ترور نصرالله و برخلاف گذشته که آتش بس با اسرائیل را مشروط به توقف جنگ غزه کرده بود، موافقت خود را با آتش بس با اسرائیل اعلام کرد. نبیه بری رئیس پارلمان و متحد حزب الله گفت که این گروه اجرای قطعنامه 1701 سازمان ملل را می پذیرد؛ این قطعنامه از هر دو طرف می خواهد که به مرز یکدیگر احترام بگذارند، اسرائیل پروازهای نظامی خود را بر فراز لبنان متوقف کند و حزب الله تا پشت رود لیتانی عقب نشینی نماید. قطعنامه همچنین از دولت لبنان می خواهد که توافقنامه طائف –توافقی که سال 1990 به جنگ داخلی لبنان پایان داد- و دو قطعنامه قبلی سازمان ملل 1559 و 1608 که خواستار خلع سلاح حزب الله هستند را اجرا کند

اما همه اینها منجر به این نمی شود که فکر کنیم حزب الله در این جنگ قطعا شکست خواهد خورد. این گروه ممکن است تعداد زیادی از پرسنل و تجهیزات نظامی و زیرساخت های مالی خود را از دست داده باشد، ولی به حیات و مبارزه خود ادامه می دهد. برت هولمگرن رئیس مرکز ملی مبارزه با تروریسم، در مورد حزب الله می گوید: «این گروه تضعیف شده ولی هنوز نمرده است». حزب الله توانسته موقعیت خود را تاحدودی تثبیت کند؛ از نظر نظامی حمله زمینی اسرائیل به خاک لبنان، به حزب الله امکان داده است تا تصویر خود را به عنوان تنها نیروی مقاومت در برابر اشغالگری اسرائیل بار دیگر برجسته کند و از نظر سیاسی همچنان حضور قابل توجهی دارد. 13 عضو پارلمان لبنان و شبکه ای از سازمان های غیردولتی که به جامعه شیعه خدمات اجتماعی ارائه می دهند، وابسته به این گروه هستند

این گروه همچنین رهبران جوانی دارد که در جنگ سوریه تجربه کسب کرده و کارآزموده شده اند. این نسل تاحدودی ایدئولوژیک تر از نسل قبل هستند؛ در مدارس وابسته به سازمان درس خوانده اند و تحت تأثیر دستگاه تبلیغاتی این گروه بوده اند. رسانه های وابسته به حزب الله نیز در حال تلاش برای حفظ موقعیت این گروه هستند؛ این رسانه ها به کسانی که از نقش این سازمان در جنگ با اسرائیل انتقاد می کنند، برچسب خیانتکار می زنند و تلاش می کنند تا بر هویت حزب الله به عنوان نماینده اصلی شیعیان لبنان تأیید کنند. هرچه اسرائیل در این جنگ وحشیگری و خشونت بیشتری به خرج دهد، به نفع حزب الله است زیرا به خشم جوامع مختلف لبنان از جمله مخالفان سرسخت حزب الله نسبت به اسرائیل دامن می زند

متحد شوید

ساخت آینده ای بهتر برای لبنان کار ساده ای نیست. اکثر رهبران کنونی کشور که تجربه جنگ داخلی دارند، سعی می کنند از اشتباهات گذشته درس گرفته و از ایجاد شکاف بیشتر در جامعه بپرهیزند. اما برخی از این رهبران نیز هستند که زمان کنونی را بهترین فرصت برای تغییر شکل توازن سیاسی کشور می دانند. انتخاب رئیس جمهور بدون رضایت حزب الله، عملا باعث می شود که جامعه شیعه احساس طردشدگی و به حاشیه رفتن کنند و درنتیجه درگیری و ناآرامی بیشتر شود؛ حتی ممکن است که کشور به دوران ترورهای سیاسی و هرج و مرج و ادم ربایی دهه 1980 بازگردد

برای جلوگیری از تشدید خشونت، احزاب لبنان باید روبه همکاری با یکدیگر آورند و به نوعی نقشه راه برسند. آنها باید فورا رئیس جمهور انتخاب کنند، نخست وزیر جدید تعیین کنند و یک دولت اضطراری تشکیل دهند؛ دولتی که یک گفتگوی سیاسی فراگیر را با هدف بازسازی نهادهای دولتی و مناطق ویران شده کلید زند. در این گفتگو باید گروههای مدنی و سیاسی لبنان و نمایندگان جریان های اصلی کشور حضور داشته باشند

چنین گفتگویی باید چند موضوع را در دستور کار قرار دهد: نخستین موضوع رسیدگی به چالش های اقتصادی لبنان است و پس از آن مدیریت آوارگان قرار دارد؛ چراکه باتوجه به وسعت تخریب، دهها هزار نفر تا چند سال نمی توانند به خانه های خود بازگردند. در این طرح شهروندان لبنانی باید امکان دسترسی به حساب های بانکی خود را داشته باشند و دولت به سپرده گذارانی که در حساب بانکی خود کمتر از 10000 دلار دارند، کمک کند. گفتگو باید راه را برای اجرای نهایی توافق طائف هموار کند؛ این توافق خواستار انحلال گروههای شبه نظامی در کشور است. در پی جنگ جاری، زرادخانه حزب الله به موضوع مناقشه در کشور تبدیل شده است اما برای خلع سلاح حزب الله، لبنان به استراتژی دفاع ملی نیاز دارد که در آن نیروهای حزب الله بتوانند در ارتش ادغام شوند

پایان مناقشه در لبنان مستلزم گفتگوهای گسترده تر با حضور کشورهایی همچون فرانسه، ایران، اسرائیل، آمریکا و کشورهای مهم عربی همچون قطر، امارات و عربستان است. در مذاکرات آتش بس کنونی، موضوع حفظ حاکمیت لبنان و جلوگیری از تسلیح دوباره حزب الله هنوز مورد مناقشه است. پیش نویس توافقنامه ای که توسط آمریکا به فایننشال تایمز درز کرده، از منظر دولت لبنان درحکم تسلیم کامل این کشور است؛ چراکه صرفا از لبنان می خواهد به قطعنامه 1701 سازمان ملل پایبند باشد و دست اسرائیل را برای ادامه بمباران و ورود به این کشور به میل خود باز می گذارد. به عبارت دیگر اسرائیل با تضمین آمریکا هر زمان احساس کرد که قطعنامه 1701 نقض می شود، می تواند لبنان را بمباران کند

آمریکا باید به جای موافقت با شروط اسرائیل، با دوحه، پاریس، ریاض و سایر شریکان خود همکاری کند تا با افزایش حمایت مالی و نظامی از ارتش لبنان، ارتش بتواند به سمت جنوب حرکت کرده و کنترل مرزهای لبنان را در دست گیرد؛ همچنین باید به اسرائیل فشار آورد تا به جنگ لبنان پایان دهد 

منبع: فارین افرز

مترجم: فاطمه رادمهر

برای مطالعه بیشتر در این زمینه به لینک های ذیل مراجعه کنید:

فرقه گرایی در سایه جنگ اسرائیل و با لبنان

لبنان به کدام سو می رود؟