عراقیها قرار است ۱۱ نوامبر برای انتخاب نمایندگان پارلمان به پای صندوقهای رأی بروند. این ششمین انتخابات پارلمانی از زمان سقوط صدام و حکومت بعث در سال ۲۰۰۳ است.
هزاران نامزد برای کسب ۳۲۹ کرسی پارلمان رقابت میکنند. نتیجه این انتخابات بر شکلگیری حکومت در بغداد و اربیل، وضعیت بخش مهم انرژی و اقتصاد عراق، امنیت و حاکمیت ملی کشور تأثیر خواهد گذاشت؛ آنهم در شرایطی که عراق همچنان سعی دارد روابط خود با ایالات متحده و ایران را متوازن نگه دارد.
۱. مهمترین دغدغههای رأیدهندگان عراقی چیست و چه چیزی در این انتخابات در خطر است؟
رأیدهندگان عراقی همچنان عمدتاً بر اساس وابستگیهای مذهبی و قومی رأی میدهند و بهندرت پیش میآید که فردی به نامزدی خارج از گروه خود رأی بدهد. این الگو نشان میدهد که هویتهای فرقهای و قومی هنوز نقش تعیینکنندهای در رفتار انتخاباتی و ترجیحات سیاسی در عراق دارند.
با این حال، فراتر از موضوع هویت، اولویتهای اقتصادی و اجتماعی رأیدهندگان در استانهای مختلف متفاوت است. بر اساس نظرسنجی مرکز «رواق بغداد برای سیاستگذاری عمومی»، برق در اقلیم کردستان و بصره جزو دغدغههای اصلی مردم نبود، اما در دیگر استانها همچنان مسئلهای مهم محسوب میشد. در مناطقی مانند کردستان و بصره، مردم بیشتر خدماتی مانند زیرساختها (راهها و پلها)، آموزش و سلامت را در اولویت قرار دادهاند.
این تفاوت در اولویتها بر جهتگیری رأیدهندگان تأثیر گذاشته است. در استانهایی مانند واسط، کربلا و بصره، بسیاری از مردم به بلوکهای سیاسی نزدیک به استانداران خود رأی میدهند، زیرا معتقدند مدیریت محلی خدمات قابلتوجهی ارائه داده است. برای مثال، استاندار کربلا از ائتلاف محمد شیاع السودانی، نخستوزیر فعلی، است و این موضوع ممکن است به تقویت جایگاه ائتلاف او در آن استان کمک کند.
در کل پیشبینی میشود ائتلاف السودانی حدود ۶۰ کرسی به دست آورد؛ البته به این شرط که بتواند رأیدهندگان را قانع کند دولتش در دوره مسئولیت خود خدمات عمومی ملموسی ارائه داده است. در بغداد نیز انتظار میرود بلوکهای شیعی حدود پنج کرسی را از دست بدهند، که دلیل اصلی آن کاهش مشارکت رأیدهندگان شیعه و در مقابل، افزایش مشارکت رأیدهندگان سنی است.
۲. آیا احتمال دارد محمد شیاع السودانی برای دور دوم نخستوزیر شود؟
احتمال ماندن السودانی در قدرت بسیار پایین ارزیابی میشود، زیرا اختلافات عمیقی در چارچوب هماهنگی شیعیان (CF) ــ که او را به قدرت رساند ــ وجود دارد. تنش میان گروههای عضو این ائتلاف در دوره پیش از انتخابات افزایش یافته و رسیدن به اجماع برای تمدید نخستوزیری او را دشوار کرده است.
البته سرنوشت سیاسی السودانی فقط دست CF نیست. دو عامل دیگر نیز اهمیت دارند:
عامل خارجی: یعنی موضع ایران و آمریکا. معمولاً دولتهای بغداد زمانی شکل میگیرند که این دو قدرت حداقل مخالفت جدی نداشته باشند.
نقش مرجعیت نجف: مرجعیت دینی همواره نفوذ اخلاقی و سیاسی قابلتوجهی داشته، اما اینبار به نظر نمیرسد بخواهد نقش تعیینکنندهای ایفا کند؛ چون سیاست امسال نجف این است که تا جای ممکن از سیاست فاصله بگیرد.
تنها راهی که السودانی بتواند بماند این است که همراه با متحدان سنی و کرد خود، دو سوم کرسیهای پارلمان را به دست آورد؛ اما با شرایط کنونی، چنین سناریویی بسیار بعید است.
۳. چارچوب هماهنگی (CF) چیست و چگونه بر روند تشکیل دولت اثر گذاشته است؟
چارچوب هماهنگی مهمترین ائتلاف شیعیان عراق است که پس از انتخابات مناقشهبرانگیز ۲۰۲۱، توسط احزاب اسلامگرای شیعه و برای مقابله با جریان مقتدی صدر تشکیل شد. این ائتلاف توانست در سال ۲۰۲۲ محمد شیاع السودانی را نخستوزیر کند و اکنون ستون اصلی «ائتلاف مدیریت کشور» است که دولت فعلی را اداره میکند.
در این دوره، CF راهبرد «تجزیه کنترلشده» را در پیش گرفته: یعنی شرکت در انتخابات با چند فهرست جداگانه برای جذب آرای بیشتر طبق قانون جدید انتخابات، و سپس اتحاد دوباره بعد از انتخابات برای تقسیم کرسیها و انتخاب نخستوزیر. این تاکتیک نشاندهنده رقابتهای درونی است، اما همچنین ضرورتی سیاسی؛ زیرا شیعیان میدانند هیچ دولتی بدون مشارکت آنها قابل تشکیل نیست.
در حال حاضر، CF با یک تهدید مشترک روبهرو است: فهرست انتخاباتی خودِ السودانی. او امیدوار است با کسب آرای بالا، ائتلاف را کنار بزند و برای خود دوره دوم نخستوزیری را تضمین کند، اما CF با این موضوع مخالف است. اگر السودانی نتواند بدون CF و فقط با کمک کردها و سنیها اکثریت لازم را به دست آورد، احتمالاً ناچار خواهد شد دوباره به CF بپیوندد.
۴. مقتدی صدر کیست و عدم حضور او چه اثری بر انتخابات دارد؟
مقتدی صدر یک روحانی شیعه بانفوذ است و جنبش او با تحریم انتخابات، تأثیر جدی بر روند رأیگیری خواهد گذاشت. او تحریم انتخابات را از یک تصمیم فردی به موضعی جمعی تبدیل کرده است. جنبش صدر همچنان بزرگترین نیروی بسیجکننده اجتماعی در مرکز و جنوب عراق است.
بر خلاف انتخابات ۲۰۱۸ و ۲۰۲۱، اینبار آیتالله سیستانی مردم را به شرکت در انتخابات دعوت نکرده است. او فقط گفته هرکس باید طبق تشخیص خود رأی بدهد یا ندهد. این سکوت مرجعیت باعث شده تحریم انتخابات از سوی صدر بیچالش باقی بماند و رقبای سیاسی صدر از پشتوانه اخلاقی مرجعیت محروم شوند.
اگر صدر به تحریم ادامه دهد و مرجعیت نیز موضعی نگیرد، پیام روشنی برای رأیدهندگان مردد، بهویژه شیعیان، مخابره میشود: پارلمان و دولت آینده ممکن است با بحران مشروعیت روبهرو شوند و اعتماد عمومی به توانایی آن برای ایجاد ثبات و رفاه کاهش یابد.
با این حال، باید توجه داشت که جریان صدر غیرقابل پیشبینی است و ممکن است در دقیقه نود دستور حضور در انتخابات را بدهد. هدف اصلی صدر این است که اجازه ندهد CF پیروز اصلی انتخابات شود. اگر تصمیم بگیرند رأی بدهند، احتمالاً به لیستهایی غیر از CF رأی خواهند داد، مانند لیستهای لیبرالگرای «بدیل» یا لیست نزدیک به نخستوزیر، تا CF را تضعیف کنند.
۵. جریانهای سیاسی اهلسنت چگونه موضعگیری کردهاند و آیا میتوانند بر اختلافات درونی غلبه کرده و یک برنامه ملی منسجم ارائه دهند؟
رقابت اصلی میان رهبران سنی اکنون بین سه جریان مهم شکل گرفته است:
حزب تقدم به رهبری محمد الحلبوسی (رئیس پیشین پارلمان)،
ائتلاف عزم به رهبری مثنّى السامرائی،
و ائتلاف سیاده به رهبری خمیس الخنجر.
این رقابت برای بهدست گرفتن رهبری سیاسی اهلسنت و تصاحب مقام ریاست پارلمان بسیار شدید است و گاهی به حدی میرسد که هر جریان برای تضعیف رقیب خود، با گروههای شیعه یا کرد ائتلاف میکند. این رقابت نه بر پایه ایدئولوژی یا برنامه سیاسی مشخص، بلکه بیشتر بر اساس معاملات سیاسی، منفعتطلبی شخصی و جاهطلبی رهبران است.
در نتیجه، حتی اگر نامزدهای این گروهها به پارلمان راه پیدا کنند، وفاداری آنها به جریان سیاسی خود چندان قابل اتکا نخواهد بود. برخلاف شیعیان، سیاستمداران سنی عراق حامی قدرتمند خارجی مشخصی ندارند که بتواند اختلافات را مدیریت کند یا مانع از تشدید رقابتهای شخصی شود.
در واقع هیچ نشانهای وجود ندارد که رهبران اهلسنت قصد داشته باشند یک برنامه ملی واحد تدوین کنند؛ شاید هم دلیلش این باشد که اگر چنین برنامهای مطرح شود، بلافاصله سؤال بعدی پیش میآید: «چه کسی باید رهبری آن را برعهده بگیرد؟» و همین سؤال دوباره رقابت و اختلاف ایجاد میکند.
۶. ایران تا چه اندازه بر صحنه سیاسی عراق تأثیر دارد؟
نفوذ ایران بر سیاست عراق از سال ۲۰۰۳ تاکنون، همواره باعث نگرانی بسیاری از عراقیها، ایالات متحده و کشورهای منطقه بوده است.
ایران بیش از همه بر احزاب شیعه و روند تصمیمگیری آنان تأثیر گذاشته است. برای نمونه: در انتخاب نخستوزیران مختلف و تشکیل دولتها نقش تعیینکننده داشته، جهتگیری سیاست خارجی عراق (از جمله روابط با آمریکا و کشورهای عربی) را تا حدی تحت تأثیر قرار داده، و حتی بر تصمیمات اقتصادی، بهویژه در حوزه انرژی، اثرگذار بوده است.
اما این نفوذ طی سال گذشته کاهش پیدا کرده است. چند عامل مهم در این روند تأثیرگذار بودهاند: جنگ اخیر ایران با آمریکا و اسرائیل در تابستان گذشته، بحران شدید اقتصادی در داخل ایران، و تضعیف متحدان ایران مانند حماس در غزه و حزبالله در لبنان، باعث کاهش ابزار قدرت ایران شده است.
در داخل عراق نیز برخی از گروههای شیعه نزدیک به ایران اکنون منافع اقتصادی و سیاسی مستقلی در داخل کشور دارند و بنابراین کمتر تحت فرمان تهران عمل میکنند.
با این حال، این به معنای پایان نفوذ ایران نیست. اگرچه ایران دیگر مانند گذشته قادر به اعمال فشار مستقیم بر تصمیمات روزمره سیاسی در عراق نیست، اما روابط مذهبی، ایدئولوژیک و استراتژیک عمیق همچنان باقی است و ایران همچنان در سطح کلان و راهبردی بر سیاست عراق تأثیر خواهد گذاشت.
۷. شکست در تشکیل دولت اقلیم کردستان در سال گذشته چه اثری بر منافع و استراتژی انتخاباتی کردها گذاشت؟
بیش از یک سال از انتخابات اکتبر ۲۰۲۴ گذشته و اقلیم کردستان هنوز نتوانسته کابینه جدید تشکیل دهد. مشروعیت دولت اقلیم، که پیشتر نیز از سوی بغداد و شرکای بینالمللی زیر سؤال بود, اکنون بیشتر تضعیف شده است.
مهمترین عامل این بنبست، امتناع حزب اتحادیه میهنی کردستان (PUK) از پیوستن به دولتی است که صرفاً بر اساس تعداد آرای مردمی یا کرسیهای پارلمانی شکل بگیرد. این حزب معتقد است وزن نظامی و کنترل میدانیاش در مناطق مختلف باید در چینش کابینه لحاظ شود. اتحادیه میهنی خواستار اختیارات گسترده برای پست معاون نخستوزیر بود؛ جایگاهی که عملاً حق وتو داشته باشد.
اتحادیه میهنی در انتخابات پارلمانی اقلیم با شعارهایی تند علیه حزب دموکرات کردستان (KDP) وارد رقابت شد و معتقد است همین رویکرد باعث شد پایگاه رأیدهندگانش فعالتر شده و ۲۳ کرسی به دست آورد. سامانه محاسبات این حزب چنین بود که اگر پیش از انتخابات پارلمانی عراق، به تشکیل کابینه اقلیم رضایت دهد، این موج حمایتی کاهش مییابد؛ بنابراین تأخیر را بر مشروعیت ترجیح داد تا شاید در انتخابات ۱۱ نوامبر در بغداد نتایج بهتری بگیرد.
اما هزینه این تعلل برای کردها بالا رفته است. نفوذ سیاسی کردها در بغداد کاهش یافته، و اگر حزب دموکرات در انتخابات ملی عملکرد خوبی داشته باشد و دوباره برای ریاستجمهوری عراق نامزد معرفی کند، هم تشکیل دولت در اربیل و هم در بغداد پیچیدهتر خواهد شد. این شکاف داخلی میان احزاب کرد نهتنها تشکیل دولتها را در هر دو سطح به تأخیر انداخته، بلکه منافع ملی کردها را تضعیف کرده است. فقدان هماهنگی، قدرت چانهزنی کردها را در مذاکرات پس از انتخابات کاهش داده و نقش سنتی آنها بهعنوان «تعیینکننده معادلات» را از بین برده است.
حتی در مواقعی که احزاب کرد وارد دولت بغداد میشوند، ناتوانیشان در همکاری با یکدیگر باعث شده که پروندههای حیاتی همچون قانون انتخابات ۲۰۱۹، بودجه اقلیم و اجرای ماده ۱۴۰ معلق باقی بماند. بغداد نیز از همین فرصت استفاده کرده تا خودمختاری اقلیم را محدودتر کند. با نبود کابینه و تعلیق پارلمان اقلیم، اصلاً بعید نیست منافع کردها بیش از پیش قربانی اختلافات درونی خودشان شود.
۸. تشرینیها چه کسانیاند؟ آیا معترضان جوان از نظام سیاسی ناامید شدهاند؟
هیچ تعریف واحدی وجود ندارد که بتواند همه شرکتکنندگان در اعتراضات تشرین (اکتبر ۲۰۱۹-۲۰۲۰) را دربر بگیرد.
این جنبش بسیار متنوع بود، از سکولارها و کمونیستها گرفته تا پیروان آیتالله سیستانی و بسیاری گرایشهای دیگر. آنچه آنها را کنار هم قرار داد و همچنان هرچند کمرنگتر حفظ کرده، مخالفت مشترک با فساد، بیعدالتی و ضعف حاکمیتی است که در نتیجه سیستم سهمیهبندی قومی-مذهبی (محاصصه) طی دو دهه گذشته شکل گرفته است.
با وجود اهداف مشترک، میان این معترضان درباره راه رسیدن به تغییر اختلاف نظر وجود دارد. برخی تصمیم گرفتند وارد رقابت انتخاباتی شوند؛ مثلاً در ائتلاف «البدیل»، که امیدوار است تا ۲۰ کرسی از ۳۲۹ کرسی پارلمان را کسب کند. اما بسیاری دیگر همچنان به انتخابات بیاعتمادند و میگویند تا وقتی گروههای مسلح بر سیاست مسلطاند، صندوق رأی مسیر واقعی اصلاح نخواهد بود.
به همین دلیل، گروهی از آنها فعالیت خود را به سمت جامعه مدنی، محیطزیست یا کارآفرینی بردهاند. آنهایی که مثل البدیل در سیاست ماندهاند، با یک آزمون مهم روبهرو هستند: آیا میتوانند از سرنوشت نمایندگان تشرینی انتخابات ۲۰۲۱ درس بگیرند؟ آن نمایندگان به دلیل نبود انسجام و استراتژی، خیلی زود منزوی شدند.
۹. آیا مستقلها دوباره میتوانند موفقیت دور قبل را تکرار کنند؟
مگر آنکه اتفاقی غیرمنتظره رخ دهد، احتمال تکرار موفقیت مستقلها در این انتخابات کم است. میزان تمایل به تحریم انتخابات در میان رأیدهندگان حامی مستقلها این بار بیشتر به نظر میرسد.
با این حال، باز هم پیشبینی میشود تعدادی نماینده مستقل – هرچند کمتر از گذشته – وارد پارلمان شوند. شکلگیری فهرست انتخاباتی «البدیل» که گرایش لیبرال دارد، توانسته بخشی از رأیدهندگان مستقلِ مخالف تحریم را جذب کند؛ بهویژه پس از آنکه چارچوب هماهنگی (CF) تلاش کرد سجاد سلیم – نماینده مستقل و ضد شبه نظامیان– را از رقابت حذف کند. این اقدام در واقع باعث شد او و حزبش بیشتر دیده شوند.
۱۰. خشونت سیاسی چه اثری بر فضای سیاسی عراق گذاشته است؟
تداوم ترورهای هدفمند نشان میدهد که در عراق، خاموش کردن صداهای مخالف با مصونیت از مجازات همراه است. ترور اخیر صفاء المشهدانی – نامزد سنی انتخابات و منتقد صریح از منطقه حساس حزام بغداد – شوک بزرگی به جامعه عراق وارد کرد.
این قتل پیام روشنی داشت: هرکس در برابر ساختارهای قدرت ایستادگی کند، ممکن است جانش را از دست بدهد. این خشونت نهتنها ناامیدی سیاسی و فرقهگرایی را تشدید میکند، بلکه بهطور خاص احزاب سنیای را هدف میگیرد که از نظر چارچوب هماهنگی، بهعنوان رقبای جدی در بغداد در حال ظهور هستند؛ بهویژه در شرایطی که مشارکت رأیدهندگان شیعه کاهش یافته است.
۱۱. آیا دولت جدید جهتگیری سیاست خارجی عراق را تغییر خواهد داد؟
احتمال اینکه دولت جدید جهت کلی سیاست خارجی عراق را تغییر دهد، بسیار کم است. اما لحن، اولویتها و میزان نزدیکی یا فاصله نسبت به کشورهای مختلف ممکن است تغییر کند.
سیاست سنتی عراق – یعنی حفظ توازن میان واشنگتن و تهران و تلاش برای بیطرفی در منازعات منطقهای – ادامه خواهد یافت. با این حال، سطح استقلال عمل یا جسارت دیپلماسی بغداد تا حد زیادی بستگی به این دارد که چه کسی نخستوزیر شود.
۱۲. آیا ایالات متحده در مرحله پس از انتخابات نقشی خواهد داشت؟
بله؛ دلایل فراوانی وجود دارد که آمریکا پس از انتخابات همچنان در عراق حضور و نقش فعال داشته باشد، بهویژه به خاطر منافع امنیتی، سیاسی و اقتصادی مشترک دو کشور در سطح منطقه و جهان.
مسئله اصلی این خواهد بود که نخستوزیر جدید عراق چگونه با دولت دونالد ترامپ – و فرستاده ویژه جدید آمریکا در امور عراق – تعامل میکند تا روابط راهبردی بغداد و واشنگتن را تقویت نماید، سرمایهگذاری آمریکایی و خارجی جذب کند، و اختلافات میان بغداد و اربیل را مدیریت نماید.
واشنگتن بارها به رهبران عراقی گفته چه انتظاراتی دارد: مقابله با تروریسم، محدود کردن نفوذ ایران در عراق و منطقه، و حفظ حمایت بغداد از تحریمهای بینالمللی علیه ایران و گروههای تروریستی.
دولت ترامپ انتظار خواهد داشت که دولت جدید عراق برای ادغام نیروهای حشد الشعبی در ساختارهای رسمی کشور قدم بردارد و مانع شود که رهبران وابسته به این نیروها کنترل وزارتخانههای کلیدی را در دست گیرند. ادامه گفتوگوی راهبردی میان بغداد و واشنگتن – حتی اگر دشوار و پرتنش باشد – بهترین راه برای حفظ منافع امنیتی آمریکا در عراق و منطقه است.
نظر شما