صلح ارمنستان و آذربایجان روی میز است

درحالی که درگیری ها در خاورمیانه و اوکراین در حال شدت گرفتن است، در منطقه قفقاز جنوبی تلاش های دیپلماتیک بین ارمنستان و آذربایجان برای دستیابی به صلح جریان دارد. ولی بازیگران دیگری نیز در قفقاز جنوبی نقش بازی می کنند –از جمله ایران، ترکیه، روسیه، اتحادیه اروپا و آمریکا- و همین امر مسیر صلح را در این منطقه چالش برانگیز می کند

روز 26 اکتبر نیکول پاشینیان در نشستی در تفلیس از ابتکار «چهارراه صلح» پرده برداشت و خواستار ایجاد ارتباطات بین همسایگان ارمنستان –گرجستان، ایران، ترکیه و آذربایجان- شد. اعلام این طرح با توجه به اینکه کمتر از دوماه قبل آذربایجان با حمایت ترکیه عملیاتی نظامی را برای تصرف قره باغ آغاز کرد و کنترل کامل این منطقه در دست گرفت، قابل توجه است

درگیری های متعدد در قفقاز جنوبی، ارتباط و تجارت را در این منطقه متوقف کرده است؛ مرزهای ارمنستان با آذربایجان و ترکیه بدیل اختلاف بر سر قره باغ، برای مدتی طولانی بسته شده و به ایروان امکان ارتباط تجاری محدودی با گرجستان، روسیه و ایران داده است. از سوی دیگر ارتباط آذربایجان با ترکیه و نخجوان نیز به شدت محدود شده است؛ به طوری که باکو برای صادرات انرژی به غرب، منحصرا بر ترانزیت از طریق گرجستان متکی است

اکنون دیگر موضوع کنترل ارضی ارمنستان بر قره باغ مطرح نیست زیرا اکثر ساکنان ارمنی منطقه به ارمنستان رفته اند و موضوع تشکیل دولت خودمختار ملغی شده است. کنترل آذربایجان بر قره باغ گرچه از نظر سیاسی و انسانی برای ارمنی ها چالش های زیادی داشته، ولی یکی از بزرگترین موانع صلح بین ارمنستان و آذربایجان را از بین برده است؛ به ویژه که حامی اصلی ایروان یعنی روسیه، به وضوح اعلام کرده است که در قضیه قره باغ از ارمنستان دفاع نخواهد کرد

حل این مناقشه امکان صلح و ایجاد کریدور اقتصادی بین ارمنستان و آذربایجان را فراهم کرده است. پیش از این آذربایجان به طور یکجانبه و بدون تفاهم سیاسی با ارمنستان خواهان ایجاد کریدور زنگزور بود تا بین خود و نخجوان و ترکیه اتصال ایجاد کند. ایروان با چنین مسیری مخالف بود و این موضوع به محل اختلاف باکو و ایروان بدل شده بود

اکنون به نظر می رسد که شرایط تغییر کرده است و پس از سلطه آذربایجان بر قره باغ، باکو دیگر قصد تصرف زمین های ارمنستان را با توسل به زور ندارد؛ بلکه بدنبال ایجاد ارتباطات اقتصادی است. به ویژه که می بیند احتمال موفقیت پروژه های اقتصادی اش، با همکاری و مشارکت سیاسی ارمنستان بیشتر می شود

طرح چهارراه صلح پاشینیان هم تمامیت ارضی ارمنستان را به رسمیت می شناسد و هم زمینه ارتباط بین آذربایجان و ارمنستان را از طریق ساخت و بازسازی خط لوله، جاده، راه آهن و خطوط برق فراهم می کند

پاشینیان بر منافع متقابل این طرح برای کشورهای منطقه تأکید نمود و حضور شخصیت های بلندپایه ای از آذربایجان، ترکیه و ایران، در کنار همتایان ارمنی و گرجی شان در این نشست، نشان دهنده زمینه های ایجاد شده برای تحقق این طرح بود. آذربایجان پیشنهاد کریدور زنگزور را به نفع مسیرهای عبوری از ایران کنار گذاشت و پاشینیان در طول سخنرانی خود اعلام کرد که توافق عادی سازی روابط بین ارمنستان و آذربایجان می تواند در ماههای آینده با موفقیت تکمیل شود

اما موانع بالقوه زیادی در مسیر تحقق طرح چهارراه صلح و عادی سازی روابط ارمنستان و آذربایجان وجود دارد: نخست اینکه در این نشست نمایندگان روسیه حضور نداشتند. روابط بین ایروان و مسکو بدلیل خودداری روسیه از مداخله در جنگ قره باغ در حمایت از ارمنستان، به شدت تیره شده است. از آن زمان مقامات ارمنستان به صراحت از موضع روسیه در جنگ انتقاد کرده اند، از شرکت در چند مجمع به میزبانی روسیه خودداری نموده اند و موافقت نامه هایی را در زمینه همکاری نظامی و امنیتی با فرانسه (عضو ناتو) امضا کرده اند

اروپا با افزایش صادرات گاز خود از آذربایجان بدنبال این است که نیاز خود را به روسیه کم کند؛ افزایش همکاری بین کشورهای قفقاز جنوبی در حوزه صادرات انرژی بدون مشارکت مسکو، اسباب خشم روسیه را فراهم خواهد کرد. مسکو تمرکز خود را روی جنگ اوکراین گذاشته و همین امر باعث شده است که بسیاری از موقعیت های خود را در قفقاز از دست بدهد. کرملین ثابت کرده است که وقتی پای منافعش در میان باشد، مایل است و می تواند هرج و مرج ایجاد کند و تمام برنامه ریزی ها و توافقات انجام شده را بر هم بزند

علاوه بر چالش روسیه، عوامل دیگری نیز وجود دارد که می تواند در مسیر عادی سازی روابط ارمنستان و آذربایجان مانع ایجاد کند. از جمله این عوامل لفاظی های تند مقامات آذربایجان است که می تواند از سوی ایروان تهدید به تجاوز و حمله تلقی شود؛ یا عناصر سیاسی داخلی ارمنستان و جامعه ارمنی های برون مرزی در کشورهایی همچون فرانسه و آمریکا است که مخالف آشتی با آذربایجان هستند. علاوه بر اینها مسائل سیاسی حساسی بین دو کشور وجود دارد که از جمله آن تعیین مرزها و پاکسازی مین می باشد

با وجود تمام این موانع احتمالی، شانس توافق صلح بین ارمنستان و آذربایجان پررنگ تر از همیشه است و نیاز به تصمیم گیری قاطع مقامات دو طرف دارد

منبع: فارین پالیسی

مترجم: فاطمه رادمهر