بررسی ابعاد کار داوطلبانه مبتنی بر ایمان

سلسله جلسات علمی ـ فکری حجت الاسلام والمسلمین سید حسین شیرازی (جلسه دوم)

در روز پنج شنبه 29 ربیع الاول 1438ق (1395/10/9) جلسه دوم از سلسله جلسات علمی ـ فکری حجت الاسلام والمسلمین سید حسین شیرازی با حضور علما، فضلا و اعضای دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی شیرازی دام ظله برگزار شد.

در این جلسه حجت الاسلام والمسلمین شیرازی به مباحثی در زمینه ی کار داوطلبانه مبتنی بر اعتقادات سخن پرداختند و نیروهای داوطلب را بهترین گزینه برای مؤسسات دینی برشمردند، که به صورت چکیده به بخشی از بیانات ایشان اشاره می گردد.

 

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین وصلی الله علی محمد وعترته الطاهرین، ولعنة الله علی أعدائهم أجمعین إلی یوم الدین.

خدای تبارک و تعالی می فرماید: «وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَکَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا؛ و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می‌ خوانند [و] خشنودی او را می‌ خواهند شکیبایی پیشه کن و دو دیده‌ ات را از آنان برمگیر که زیور زندگی دنیا را بخواهی و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته‌ ایم و از هوس خود پیروی کرده و [اساس] کارش بر زیاده‌ روی است اطاعت مکن»(کهف/28).

و در آیه ای دیگر فرموده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌ اید چون خدا و پیامبر شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می ‌بخشد آنان را اجابت کنید»(انفال/24).

همچنین فرموده است: «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لَا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ؛ از اینکه اسلام آورده‌ اند بر تو منت می ‌نهند، بگو: بر من از اسلام آوردنتان منت مگذارید، بلکه [این] خداست که با هدایت‌ کردنِ شما بر شما منت می‌ گذارد»(حجرات/17).

در جای دیگر می فرماید: «وَمَا نَرَاکَ اتَّبَعَکَ إِلَّا الَّذِینَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِیَ الرَّأْیِ وَمَا نَرَی لَکُمْ عَلَیْنَا مِنْ فَضْلٍ؛ و جز [جماعتی از] فرومایگان ما آن هم نسنجیده نمی ‌بینیم کسی تو را پیروی کرده باشد و شما را بر ما امتیازی نیست»(هود/27).

در آیه ای دیگر، قرآن کریم می فرماید: «قَالُوا أَنُؤْمِنُ لَکَ وَاتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ؛ گفتند: آیا به تو ایمان بیاوریم و حال آنکه فرومایگان از تو پیروی کرده‌ اند»(شعراء/111).

امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام در گلایه از یاران خود خطاب به آنان فرمودند: «ای مردصورتانِ نامرد، با عقل کودکان و خِرَد زنان حجله نشین، کاش شما را ندیده بودم و نشناخته بودم. این آشنایی به خدا سوگند جز پشیمانی و اندوه هیچ ثمره ای نداشت... و با نافرمانی هایتان فکرم را تباه ساختید تا آن جا که قریش گفتند: پسر ابوطالب مردی دلیر است، ولی از آیین لشکرکشی و فنونِ نبرد آگاه نیست. خدا پدرشان را بیامرزد، آیا در میان رزم آوران، رزم دیده تر از من می شناسند، یا کسی که پیش از من قدم به میدان جنگ نهاده باشد؟ وقتی که من به آوردگاه می رفتم هنوز به بیست سالگی نرسیده بودم و حال آن که اکنون بیش از شصت سال دارم، ولی کسی را که فرمان نبرند چه رأیی می تواند داشته باشد».

نیز فرموده اند: «آیا این شگفت آور نیست که معاویه این جفاپیشگانِ اوباش را دعوت کند و آنان بدون توقع بخشش و کمکی و چشم داشتی از او متابعت می کنند، اما من شما را با این که بازماندگان اسلام و بقایای مردمید دعوتتان به کمک و عطا می کنم، ولی از گردم پراکنده می شوید و راه تشتت و پراکندگی در پیش می گیرید».

هم ایشان فرموده اند: «ای مردم، من موعظه هایی را در میان شما نشر دادم که پیامبران امت های خود را بدان موعظه می کردند و آن چیزی را درباره ی شما به جای آوردم که اوصیای پیامبران، پس از ایشان به جای می آوردند. با تازیانه ام شما را تأدیب کردم، اما درست نشدید و با بازدارنده ها هشدارتان دادم، ولی اطمینان سازی نکردید».

در کتاب شریف کافی با اسناد صحیح از حضرت صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت کرده است که فرمودند: «لا یقیم الناس إلاّ السیف؛ والسیوف مقالید الجنة والنار؛ مردم جز با شمشیر درست نمی شوند و شمشیرها کلید بهشت و دوزخ هستند».

* اعمال انسان سه گونه است: 1) «العمل المأجور» عمل در مقابل مزد 2) «العمل المجبور» عمل اجباری (همان چیزی که در زیر سایه و سلطه ی حکومت ها و مانند آن صورت می گیرد) 3) «العمل المستور» عمل نهفته (عمل داوطلبانه و عمل مبتنی بر اعتقادات) است.

* در تعریف عمل داوطلبانه (مبتنی بر اعتقادات) این است که فرد انجام دهنده ی آن سه چیز را در نظر نمی گیرد: 1) مال 2) رسیدن به منصب، مقام و اعتبار اجتماعی 3) شهرت و محبوبیت.

* طبیعت کار داوطلبانه؛ کار داوطلبانه خصلت و طبیعتی همیشگی در جان انجام دهنده ی آن بر جای می نهد، بدین معنا که هماره خود را بر دیگران صاحب حق و دارای منت بزرگ بر صاحب کار می داند و این خصلت، روح سرکشی و طغیان را در انسان پدید می آورد و عصیان و سرکشی طی دو مرحله پدید می آید و جلوه گری می کند:

1) در ابتدا و آغاز کار است؛

2) در ادامه راه و در حین کار.

باید دانست که از این سرکشی در کار داوطلبانه ی مبتنی بر اعتقادات نمی توان دور و ایمن بود.

* کار داوطلبانه (مبتنی بر اعتقادات) بر دو قسم دیگر (کار در مقابل مزد و کار اجباری) از سه جهت متمایز است؛ امتیازاتی که ممکن است به مراتبِ «بی نهایت» و «نامحدود» برسد و آن مراتب، عبارت است از:

1) اخلاص و به قصد تقرب به خدای متعال کاری انجام داده شود. خدای متعال در این باره می فرماید: «یُرِیدُونَ وَجْهَهُ؛ خشنودی او را می خواهند»(انعام/52).

2) همت و کوششِ شبانه روزی است. خدای سبحان در این معنا می فرماید: «یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ؛ پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان می خوانند»(انعام/52).

3) ایثار و فداکاری با مال و جان و خانواده است.

* کار داوطلبانه ی مبتنی بر اعتقادات در حصار بی نهایتِ عدم تعقل، بی منطقی و عدم درک قرار دارد که می توان بخش اعظم آن را در ده مورد برشمرد:

1) فردگرایی و استبداد؛

2) «النرجسیة» و داشتن احساسات شکننده؛

3) نابهنجاری و انحرافات فکری و عقب ماندگی در ادراک؛

4) نابهنجاری و انحراف رفتاری و رفتار کودکانه؛

5) تهور و شتاب در کار؛

6) برخورد خصمانه و انفعالی و فرهنگِ قهر؛

7) شک، تشکیک و عدم وجود اعتماد و وثوق؛

8) خودمحوری و به نظر و نگرش خود بسنده کردن، افسردگی و درون گرایی؛

9) بی حوصلگی، خستگی، کسل بودن و همیشه عرصه را در کارها تنگ دیدن؛

10) از بین رفتن کاملِ انعطاف پذیری، عدم وجود گذشت و بستن میدان.

* کار داوطلبانه (مبتنی بر اصول) در برابر قانون گذاری و تحول و توسعه، سخت مقاومت می کند و مقاومت مطلق این مقوله و صاحبان آن در برابر نوآوری و پذیرفتن آن، از جمله نشانه های این مقوله و صاحبان آن است.

* تمام فناوری های فکری و روش های علمی و تجربه های ارزشمند و مترقی در ساخت مدیریت و ساختار کار و مدیریت و نیز فناوری های فوق پیشرفته در مصاف با کار داوطلبانه به شدت ناکارآمد است، چراکه کار داوطلبانه در برابر امور زیر ایستادگی کرده و مقاومت می ورزد:

1) ساختن مدیریت و مقدمات آن؛

2) پیشرفت مدیریت و متحول ساختن آن؛

3) به نتیجه و به ثمر رساندن آن؛

4) تضمین و حمایت از آن؛

5) اصلاح و سامان دادن موارد سلبیِ آن؛

* تجربه ی اندک من در طول یک ربع قرن در مدیریت کار داوطلبانه در بالاترین سطح و گسترده ترین ابعادِ آن که از رهگذر «مرجعیت جهانی» صورت گرفته است و رأی و دیدگاهی که با مطالعات فراوان در تاریخ و سیره ی رسول اکرم صلی الله علیه وآله، امیرمؤمنان علیه السلام و ائمه ی اطهار علیهم السلام و جانشینان پرهیزگار و خداپروای آنان، یعنی عالمان و نیز اجتهاد و ژرف کاوی علمی چند ده ساله حقیر در تراث اهل بیت علیهم السلام و نظریات نوآوران و اندیشمندانِ غرب در مقوله ی «مدیریت و رهبری»، این نتیجه را حاصل کرده است که کار داوطلبانه تنها گزینه ی مؤسسه ها و نهادهای دینی متولی ارزش ها، اصول و شرع است، زیرا کار داوطلبانه هیچ گاه تسلیم شدنِ در برابر محدود شدن و تحت مدیریت قرار گرفتن را بر نمی تابد.

* در این معنا فرصت ها و راهکارهای بسیار ظریفی وجود دارد که می توان از رهگذر آن، سختی های اداری ـ مدیریتیِ ناشی از کار داوطلبانه را کاهش داد و از سرکشی و مقاومت آن در برابر ایجادِ تحول و ضابطه مند شدن جلوگیری کرد. این راهکارها عبارت است از:

1) ساختن انسان کامل و شخصیتی بزرگ هرچند یک نفر باشد؛ به این منظور که به سان ستون خیمه ی مدیریت عمل کند و مسئولیت بی توجهی، تفریط و زیاده رویِ دیگران را بر عهده بگیرد؛

2) صبر، تحمل، گذشت و چشم پوشی است که خدای متعال در این باره می فرماید: «وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ؛ و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می‌ خوانند ... شکیبایی پیشه کن»(کهف/28).

نیز می فرماید: «وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛ و هر که صبر کند و درگذرد مسلما این [خویشتن داری حاکی] از اراده قوی [در] کارهاست»(شوری/43).

3) استمرار داشتنِ در نشر اندیشه ی عمیق و محکم، تربیت، ارشاد، نصیحت و بالا بردن سطح فکر، فرهنگ و درک نیروهای داوطلب است. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در پی هر نمازی خطبه می خواندند و از این رهگذر خواهان ارتقای جامعه بودند.

4) انتقال تدریجی مشکلات و نابسامانیها به افراد به گونه ای که در ایشان آثار سلبی و منفی نداشته باشد و آنان را دچار افسردگی، فروپاشی، اختلالات روحی ـ روانی و نومیدی ننماید

5) به وجود آوردن فضای رقابتی با شریک کردن تمام افراد در کار حتی آن هایی که واجد شرایط نیستند. خدای متعال می فرماید: «وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَلَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ؛ و اگر خدا بعضی از مردم را با بعضی دیگر دفع نمی کرد صومعه ‌ها و کلیساها و کنیسه ‌ها و مساجدی که نام خدا در آن ها بسیار برده می ‌شود، سخت ویران می ‌شد و قطعاً خدا به کسی که [دین] او را یاری می ‌کند، یاری می‌ دهد»(حج/40).

روشن باشد که خدای سبحان نیز این اسلوب را در عرصه ی عبادت و کار دینیِ پایه ای به کار می بندد.