در مورد اين حديث لازم است چند نكته عرض كنم: اول اينكه اگر مى فرمايد مؤمن، مؤمن نيست، منظور آن است كه مؤمن اگر اين صفات و خصوصيات را نداشته باشد، ايمانش كمال ندارد. اين كلام مثل آن است كه بفرمايد: نماز شما نماز نيست، مگر آنكه در آن حضور قلب داشته باشيد يا به جماعت خوانده باشيد. در واقع منظور آن است كه اگر با حضور قلب يا به جماعت بخوانيد، كمال لازم را خواهد داشت.
نكته دوم اينكه كلمه مؤمن در روايات، به معناى شيعه است. پس منظور امام اين است كه شيعه وقتى شيعه واقعى است كه در او سه خصلت وجود داشته باشد، وگرنه شيعه واقعى نيست. چون مگر براى شيعه بودن همين اسم شيعه كافى است؟ آيا بس است كه انسان بگويد: من على عليه‌السلام را دوست دارم و قربان او مى شوم؟ كارهايى مثل سينه زدن يا اشك ريختن براى شيعه بودن كافى نيست، بلكه كمال شيعه بودن به آن است كه انسان اين خصلتها را در خودش ايجاد كند. همه مى دانيم در روز قيامت انتساب هاى خانوادگى يا اسمى به اهل بيت عليهم السلام دردى دوا نمى كند بلكه آنجا عمل لازم است: «فإذا نفخ في الصور فلا أنساب بينهم يومئذ» خدا با كسى قوم و خويش نيست، او به كارنامه ما مى نگرد.
راز پوشيدن
امام رضا عليه‌السلام فرمود: «مؤمن، مؤمن نيست مگر اينكه سه خصلت در او باشد؛ يكى از خدا و ديگرى از نبى و ديگرى از ولى خدا.» از خدا چه خصلتى بايد در او باشد؟ كتمان سر. چرا امام اين خصلت را از ميان همه خصايص حضرت حق انتخاب فرمود؟ كتمان سر يعنى چه؟ كتمان سر يعنى اينكه انسان بايد ظرفيت داشته باشد. كتمان سر در مقابل افشاى سر است. افشاى سر نشان‌دهنده ضعف شخصيت و روح است. بچه هاى كوچك تا وارد خانه مى شويد، جلو مى دوند و حوادثى را كه در خانه گذشته، فوراً به اطلاع مى رسانند. اين به خاطر عدم وجود ظرفيت است. اما خانم خانه براى خبر دادن صبر مى كند تا شما لباستان را درآوريد، بعد يك ليوان آب خنك به دستتان مى دهد، بعد از رفع خستگى، اخبار را به اطلاع مى رساند.
يكى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه وآله ابوطلحه انصارى نام داشت. او به خواستگارى زني آمد و مهريه‌اش را تعليم يك سوره قرآن قرار داد. خداوند فرزندى به اين زوج داد. بعد از مدتى بچه مريض شد و در حالى كه ابوطلحه در منزل نبود، فوت كرد. ابوطلحه كه آمد، همسرش مثل هميشه مهربانى كرد و از او دلجويى نمود. غذايى آماده كرد و با يكديگر خوردند. بعد به ابوطلحه رو كرد و گفت: «اگر ما از همسايه امانتى گرفته باشيم و روز بعد بيايد و امانتش را بخواهد، اشكالى دارد؟» ابوطلحه گفت: «نه، چون مال خود اوست.» زن گفت: «خدا به من و تو فرزندى داد كه نزد ما امانت بود و اكنون او را از ما پس گرفته است، آيا اين اشكالى دارد؟» قدرت اين زن را در كتمان سر ببينيد! ملاحظه كنيد كه چه ظرفيتى در پنهان كردن اين مشكل و بيان به‌موقع آن دارد. اگر يك زن معمولى بود، چه مى كرد؟ تا مرد وارد خانه مى شد، شيون مى كرد و خود را هلاك مى نمود و به دنبال آن، مرد تحت تأثير قرار مى گرفت و اوضاع و احوال در مسير ديگرى به جريان مى افتاد.
كتمان سر يكى از صفات الهى است. خداوند اسرارى كه ما داريم، بر يكديگر مخفى كرده است. اگر كتمان سر نبود، ما نمى توانستيم با يكديگر زندگى كنيم. اميرالمؤمنين عليه‌السلام خيلى زيبا مى فرمايد: «لو تكاشفتم ما تدافنتم: اگر يكديگر را مى شناختيد و دلهاى شما براى يكديگر معلوم مى شد، جنازه هاى تان روى زمين مى ماند و يكديگر را دفن نمى نموديد!» اگركسى فوت مى كرد و اسرارش را مى دانستيد، به يكديگر مى گفتيد: او را رها كنيد، چون آدم خوبى نبود، در حالى كه ما بر جنازه ها نماز مى خوانيم و مى گوييم: «لا أعلم منهإلا خيراً و أنت أعلم به منا...»
كتمان سر در دو جهت است: يكى كتمان سر شخص خودمان كه در اين باره معروف است كه گفته اند: «استر ذهبك و مذهبك و ذهابك؛ سه چيز را به كسى مگو: اول ميزان دارايى‌ات را، دوم عقيده‌ات را در مسائل مختلف لازم نيست به كسى بگويى، سوم اينكه چه جايى مى روى و محل هاى رفت و آمدت را به كسى مگو.»
جهت دوم كتمان سر، فاش نكردن اسرار مردم است. غيبت كردن يكى از جهاتى است كه به وسيله آن سر مردم فاش مى شود. كسى كه غيبت مى كند، بايد بداند «إن ربك لبالمرصاد: خدا در كمينگاه است» و از مظلوم دفاع مى كند. كسى كه غايب است، مظلوم است و خدا از او دفاع مى كند. ما بايد مثل خدا باشيم كه مرتب مى خوانيم: «يا من أظهر الجميل، يا من ستر القبيح» همان طور كه دوست داريم خدا خوبى هاى ما را ظاهر، و بديهاي را پنهان كند، ما نيز بايد همانند خداوند اين خصلت را داشته باشيم كه اظهار جميل مردم كنيم و اخفاى قبيح ايشان را بنماييم.
پس مؤمن كامل كسى است كه از خداوند اين خصلت را درخود داشته باشد. ما اصولاً جهل را براى خودمان نقص مى دانيم و علم را كمال تلقى مى كنيم. حالا علم به اسرار مردم نيز در اين بين جزء كمالات ما قرار مى گيرد و به دنبال آن آگاه كردن ديگران از اسرار مردم نيز جزء وجوه كمال ما قرار مى گيرد! اين تلقى از كمال، صحيح نيست؛ چون فاش كردن اسرار مردم جزء صفات ناپسند است. در روايات فرموده اند: «مؤمن كسى است كه اگر چيزى براى خود نمى پسندد، براى ديگران نيز نپسندد.» آيا دوست داريم بديهاى ما بر ديگران فاش شود؟ اما همه دوست داريم خوبيهاى ما ظاهر شود. چاره اين خواسته ها آن است كه با مردم همين گونه باشيم تا خداوند كه ساتر قبيح و مظهر جميل است، با ما اين گونه رفتار كند.
امام صادق عليه‌السلام مى فرمايد: «به دوستانت حرفهايى را بگو كه اگر روزى با تو دشمن شدند، نتوانند آنها را عليه‌ات به كار گيرند.» چه بسيار دوستانى كه دشمن انسان مى گردند؛ چون ممكن است روزي منافع با يكديگر تزاحم پيدا نمايد و اين افراد عليه شما شمشير را از رو ببندند. پس اگر با كسى رفيق شديد، هر حرفى را به او نزنيد. در حديث ديگرى اميرالمؤمنين عليه‌السلام مى فرمايد: «سرك أسيرك؛ فإن أفشيته، صرت أسيره: سر تو اسير توست؛ وقتى آن را افشا كردى، تو اسيرش خواهى بود.» پس اصرارى نداشته باشيد زبانتان را باز كنيد و هر حرفى را بزنيد. بلكه اول فكر كنيد و آثار و عواقبش را بسنجيد و سپس حرف بزنيد؛ چون «لسان العاقل وراء قلبه» و اين كه مى گوييم كتمان سر داشته باشيم، يعنى عاقل باشيم؛ چون براى كتوم بودن لازم است اول فكر كنيم و بعد حرف بزنيم.
مدارا با مردم
اما خصلت دوم بايد از پيامبر صلى الله عليه وآله باشد: «و أما السنه من نبيه فمداراه الناس: آن سنتى كه بايد از پيامبر در او باشد، مدارا كردن و كنار آمدن با مردم است.» پيامبر اسلام(ص) شخصيت بى نظيرى بود كه در مدارا كردن با مردم مثالى نداشت. خوشرفتارى با مردم، محبت به آنها و حسن خلق او آنقدر زياد است كه خداوند در قرآن مى فرمايد: «و إنك لعلى خلقٍ عظيم: همانا تو به خلق بزرگى آراسته اى.» اين تعريف قرآن خيلى معنا و مفهوم دارد و عظمت و بزرگى خلق پيامبر(ص) را نشان مى دهد. اگر او حسن خلق نداشت، اين مقدار پيشرفت نمى كرد. در علل پيشرفت اسلام خيلى ها حرفهايى زده اند؛ اما بسيارى از محققان معتقدند كه عامل اساسى در اين مورد، حسن خلق پيامبر(ص) بود. چه نمونه اى در تواضع و محبت بالاتر از اينكه وقتى بچه ها در كوچه به ايشان پيشنهاد بازى مى كردند، جواب مثبت مى داد. آيا ديده شد كه كسى بر پيامبر(ص) در سلام كردن سبقت بگيرد؟ آنقدر صفت مدارا با مردم در روابط آن حضرت اهميت داشت كه فرمود: «أمرني ربي بمداراه الناس كما أمرني بأداء الفرائض: همان طور كه خدا به من دستور داده تا واجبات را انجام دهم، دستور داده كه با مردم مدارا كنم.»
به خاطر همين مدارا و مهربانى با مردم است كه آنها به دور او جمع شدند: «فبما رحمه من الله لنت لهم و لو كنت فظا غليظ القلب لانفضوا من حولك: اگر آدم سخت‌دل و بداخلاقى بودى، كسى به دور تو نمى آمد. اين نرمى كه دارى، رحمت خدا شامل حالت شده است.» او آنقدر خوش اخلاق بود كه جاهل قسى‌القلب بى سوادى پا برهنه آمد و سرش را در دامن آن حضرت گذاشت و گفت: «حدثني يا محمد: محمد، برايم صحبت كن!» پيامبر(ص) شروع به صحبت كرد تا او خوابش برد. با لطفى هم كه داشت، او را بيدار نكرد، تا اينكه آفتاب بالا آمد. حضرت براى اينكه او صورتش آزرده نشود، خود را سايه بانش قرار داد. اين سخنها افسانه نيست، در آن زمان كسى انتظار چنين رفتارى از ايشان نداشت.
رسول خدا صلى الله عليه وآله در تمام رفتارهايش مدارا با مردم را مد نظر داشت: در لباس پوشيدن، غذا خوردن، پذيرايى از آنها، استعمال عطر، ... در همه اين موارد رعايت حال مردم مورد نظر بود. ابو ايوب انصارى مى گويد: وقتى پيامبر(ص) وارد مدينه شد، مردم به استقبال آمدند و خيلى علاقه داشتند كه آن حضرت به خانه آنها بيايند؛ لذا هر كدام شتر ايشان را به طرف منزل خود مى كشيد. فرمود: «خلّوا سبيل الناقه فإنها مأموره: اين شتر را رها كنيد، او مأمور است» و مى داند به كجا برود؛ هر جا كه رفت، من آنجا پياده مى شوم. شتر جلوى درب خانه من توقف كرد و نشست. ابو ايوب از فقيرترين مسلمانان مدينه بود. بار حضرت را به داخل منزل بردند و خودشان را مى خواستند به جاى ديگر ببرند؛ اما ايشان فرمود: «المرء مع رحله: هر كسى با بارش.» من بارم در خانه ابوايوب است، پس خودم نيز در آنجا مستقر مى شوم. ابوايوب مى گويد: عرض كردم: ما دو اتاق داريم، يكى پايين و يكى بالا، شما پايين زندگى مى كنيد يا بالا؟ فرمود: «چون مردم براى ديدن من، رفت و آمد مى كنند، پايين زندگى مى كنم.»
ابو ايوب مى گويد: هر روز براى ايشان غذا درست مى كرديم و مى برديم و وقتى ايشان غذا را تمام مى كردند، ما ظرف را برمى داشتيم و تبركاً در آن غذا مى خورديم. يك روز طبق معمول كه رفتيم ظرف را بياوريم، ديديم ايشان به غذا دست نزده اند. عرض كرديم: «چرا ميل نكرديد؟» فرمود: «در غذا سير است و من نبايد سير و پياز و تره بخورم. شما را منع نمى كنم؛ ولى من نبايد از آنها بخورم.» پيامبر اكرم(ص) 1400 سال قبل كه اصلاً فرهنگ عمومى در اين حد نبود، اين مسايل را رعايت مى كرد.
روزى شخصى خدمت امام باقر عليه‌السلام آمد و عرض كرد: «من مى خواهم فردا خدمتتان برسم.» فرمودند: «من بيرون مدينه با شما قرار مى گذارم.» پرسيد: «چرا بيرون مدينه؟» فرمود: «فردا مى خواهم سير بخورم و نمى خواهم بين مردم باشم.» واضح است انسان كه سير مى خورد، هر كسى از بوى آن خوشش نمى آيد. پيامبرصلى الله عليه وآله يك سوم هزينه زندگى شان را صرف عطريات مى كردند؛ لذا از هر كوچه اى رد مى شدند، بوى عطر در آن كوچه مى پيچيد و همه مى فهميدند كه ايشان از آنجا رد شده است.
من و شما امروز دور يكديگر نشسته ايم و حرف از مدارا مى زنيم و شايد به نظرمان نيز ساده بيايد؛ اما مهم اين است كه خود را در فضاى آن روزگار قرار دهيم؛ روزگارى كه مردم الگوها و ملاكهاى ذهنىشان با امروز بسيار متفاوت بود. در اين فضا اگر كسى صحبت از رفق و مدارا كند و خودش به بهترين صورت آن را اجرا نمايد، نهايت انسانيت و كمال ايمان است. پيامبر اسلام(ص) وظيفه مدارا با مردم را نه فقط در قبال مسلمانان اجرا مى كرد، بلكه در مقابل كفار و غير مسلمانان نيزآن را به خوبى عمل مى نمود.
* آیت‌الله سیدرضی شیرازی/ خبرآنلاین
نظر شما