اساساً اسلام براى هر واجب يا مستحبى ثواب قايل است و هيچ گاه چيزى را الزام نمى كند مگر آن كه فايده اى دنيوى يا اخروى داشته باشد، و براى هركه اسلام را عميقاً كاويده باشد اين حقيقتى كاملاً روشن است.
پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: «الكادّ على عياله كالمجاهد في سبيل الله; هركه در راه خانواده خويش مى كوشد همچون كسى است كه در راه خدا جهاد مى كند».
چرا نبايد چنين باشد؟ زيرا اين هر دو آبادانىِ زمين و شكوفايى زندگى و فرمانبرى از خداى متعال را در پى دارند.
«خيركم، خيركم لأهله; بهترين شما كسى است كه براى خانواده اش بهترين باشد».
اسلام پرداختن به تمايلات خانواده در خوراك و... را از نشانه هاى مؤمنان شمرده و عكس آن را نشانه نفاق مى داند.
«المؤمن يأكل بشهوة أهله والمنافق يأكل أهله بشهوته; مؤمن خوراكش را طبق خواست خانواده اش مى خورَد و خانواده منافق، خوراكشان را مطابق با خواست منافق مى خورند».
«أفضل الصدقة، صدقة عن ظهر غنى و ابدأ بمن تعول و اليد العليا خير من اليد السفلى، و لا يلوم الله على الكفاف; بهترين صدقه، صدقه از سر بى نيازى است، و آن را با كسى بياغاز كه هزينه او با توست، و دستِ دهنده بهتر از دستِ گيرنده است و خدا كسى را بر كفاف نكوهش نمى كند».
البته قرآن كريم مى فرمايد: (وَلاَ تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا); «و بسيار هم گشاده دستى منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جاى مانى».
اما ايثار كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آن را در پيش مى گرفت و ديگران را با وجود تنگدستى بر خويش ترجيح مى داد، بحث ديگرى دارد.
پس بهترين صدقه، صدقه كسى است كه توانگر باشد. دادن صدقه بايد از كسى آغاز شود كه هزينه او با توست و جز تو كسى را ندارد، به علاوه آنكه پرداختن به مسؤوليتهاى خانوادگى پيوندهاى گوارا را قوّت مى بخشد و عشق و محبّت را در ميان اعضاى خانواده مى پراكنَد، و چه كسى ترديد مى كند كه دست دهنده بهتر از دست گيرنده است؟ پس هركه با فردى نشست و برخاست مى كند بهتر است بكوشد تا دست دهنده باشد نه دست گيرنده، و اين به سهم خود، تشويقى است براى پيشرفت و پيوند مردم با يكديگر و پراكندن اخلاق و فضيلت در ميان آنها. كفاف، حدّ ميانه زندگى است و خدا همواره به ميانه روى فرمان مى دهد و زياده روى يا تنگ گرفتن را ناخوش مى دارد. خدا هيچ گاه كسى را براى كفاف، نكوهش نمى كند.
پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: «دينار أنفقته على أهلك و دينار أنفقته في سبيل الله و دينار أنفقته في رقبة و دينار تصدّقت به على مسكين و أعظمهما أجراً الدينار الذي أنفقته على أهلك; دينارى را براى خانواده ات انفاق مى كنى و دينارى را در راه خدا و دينارى را در راه آزاد كردن بنده و دينارى را به مسكينى صدقه مى دهى پس بدان پاداش دينارى كه براى خانواده ات انفاق كرده اى بيش از همه است».
انفاق به خانواده همه موارد خير را گرد آورده: مسكين، آزاد كردن بنده، نيكى در راه خدا و احسان به خانواده. پس چرا انفاق به خانواده پاداش بيشترى نداشته باشد؟
«ما أنفق الرجل على أهله فهو صدقة، و إنّ الرجل ليؤجر في رفع اللقمة إلى فم امرأته; مرد هر انفاقى كه براى خانواده اش كند صدقه شمرده مى شود، و اگر لقمه اى را به دهان همسرش رسانَد بدو پاداش داده مى شود».
«من الذنوب لا يكفّرها إلاّ الهمّ بطلب المعيشة; برخى از گناهان بخشيده نمى شود مگر با تلاش در طلب هزينه زندگى».
«من كانت له ثلاث بنات، فأنفق عليهنّ و أحسن إليهنّ، حتّى يغنيهنّ الله عنه أوجب الله تعالى له الجنّة; هركه سه دختر داشته باشد و هزينه آنها را بپردازد و بديشان نيكى كند تا جايى كه از پدر بى نياز گردند خداى متعال بهشت را بر اين پدر واجب مى گردانَد».
مگر اينكه كارى كند كه خداوند او را نيامرزد.
روزى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به يارانش فرمود: صدقه دهيد. مردى گفت: من دينارى دارم. پيامبر فرمود: آن را براى خود خرج كن. آن مرد گفت: دينارى ديگر دارم. پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: آن را براى همسرت هزينه كن. آن مرد گفت: دينارى ديگر دارم، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: آن را براى فرزندان خود هزينه كن. آن مرد گفت: دينارى ديگر دارم. پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: خود در خرج كردنش آگاهترى»
مى شود پولى را در راه خدا انفاق كرد يا مسجد يا مدرسه اى برپا نمود يا مسكينى برهنه را پوشانْد و كارهاى ديگرى از اين دست ولى واجب بر مستحب، مقدم است.
اميرالمؤمنين على(عليه السلام) مى فرمايد: «لا قربة بالنوافل إذا أضرّت بالفرائض; اگر انجام مستحبات به واجبات زيان رسانَد موجب قربت نمى شود».
پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: «ملعون ملعون من ألقى كلّه على الناس، ملعون ملعون من ضيّع من يعول; نفرين باد و نفرين باد بر كسى كه بار خود را بر دوش مردم افكنَد. نفرين باد و نفرين باد بر كسى كه خانواده خويش را به تباهى كشانَد».
اسلام، خواهان آن است كه هر فرد دو چندان عمل كند، هم براى خويش و هم براى ديگران و دست كم براى خانواده خود، اما اگر اين معادله واژگون شود و آدمى حتى هزينه خويش را بدست نياورَد و خود را بارِ دوش مردم گردانَد، ملعونِ ملعون خواهد بود.
امام سجاد(عليه السلام) مى فرمايد: «أرضاكم عند الله أسبغكم على عياله; خدا از كسى بيشتر رضايت دارد كه براى خانواده خود فراختر گيرد».
آرى، اسلام چنين ديدگاهى دارد، و خير و رفاه و سعادت را براى همه بشريت به طور كلى و براى خانواده به طور خاص، خواهان است و اين كه اگر كسى به خانواده خويش فراخ گيرد خدا او را بيشتر دوست خواهد داشت جاى شگفتى ندارد.
«لأن أدخل السوق و معي دراهم ابتاع به لعيالي لحماً و قد قرموا أحبّ إليّ من أن أعتق نسمة; اگر به بازار روم و چند درهم با خود داشته باشم و براى خانواده خود گوشت بخرم در حالى كه بدان ميل دارند، برايم دوست داشتنى تر از آن است كه بنده اى را آزاد كنم».
امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «كفى بالمرء إثماً أن يضيّع من يعوله; در گناهكار بودن مرد همين بس كه حقّ خانواده خويش را ضايع كند».
«من سعادة الرجل أن يكون القيّم على عياله; از سعادت مرد است كه سرپرست خانواده خود باشد».
امام كاظم(عليه السلام) مى فرمايد: «إنّ عيال الرجل اسراؤه فمن أنعم الله عليه نعمة فليوسّع على أسرائه فإن لم يفعل أوشك أن تزول تلك النعمة; خانواده مرد همچون اسراى او هستند پس هركه را خدا بدو نعمت بخشيده بايد بر اسيران خود فراخ گيرد كه اگر چنين نكند نعمت او به زودى زدوده مى شود».
امام رضا(عليه السلام) مى فرمايد: «ينبغي للرجل أن يوسّع على عياله لئلاّ يتمنّوا موته; شايسته است كه مرد براى خانواده خود فراخ گيرد تا مرگ او را آرزو نكنند».
«صاحب النعمة يجب عليه التوسعة عن عياله; كسى كه نعمتى دارد بايد بر خانواده خود فراخ گيرد».
و احاديث ديگرى از اين دست كه همگى انفاق به خانواده و فراخ گرفتن بر ايشان را واجب مى داند.
*برگرفته از گتاب ارزش ها در نگاه اسلام؛ نوشته آیت الله سید محمد شیرازی
messages.comments