سیستانی: رهبر معنوی و عامل ثبات

علی سیستانی مهمترین روحانی شیعه عراق، سال 1931 در مشهد بدنیا آمد؛ وی سال 1951 به عراق مهاجرت کرد و هفتاد سال است که در این کشور زندگی می کند. او ریاست حوزه نجف را عهده دار شد، به مقام آیت اللهی رسید و در طول بیست سال گذشته نیز، به چهره ای تأثیرگذار در صحنه سیاست عراق بدل شده است.

نقش آفرینی در امور سیاسی، مسئله ای نبود که آقای سیستانی می خواست؛ بلکه مقتضیات زمان اینگونه ایجاب کرد. پیش از این –به ویژه تا سال 2003 و حمله امریکا به عراق- سیستانی شهرت چندانی نداشت. دلیل این امر آن بود که شیعیان علیرغم اینکه 60% جمعیت عراق را تشکیل می دهند، از سال 1979 تا 2003 تحت آزار و شکنجه رژیم صدام بودند و در انزوا به سر می بردند.

صدام با قرار دادن شیعیان و سنی ها در مقابل یکدیگر قدرت خود را تحکیم بخشید. آنگونه که «اکارت وورتس» اسلام شناس و مدیر بخش مطالعات خاورمیانه مؤسسه گیگا در هامبورگ توضیح می دهد «در چنین شرایطی سیستانی نمی توانست در مسائل سیاسی اظهار نظری داشته باشد؛ ضمن اینکه وی در خانواده ای سنتی بدنیا آمده بود و یاد گرفته بود که خود را از مسائل سیاسی به دور نگاه دارد و در خلوت خویش به سر برد»

سیستانی در ابتدای مهاجرتش به عراق، مسیر دوری گزیدن از سیاست را حفظ کرد، به ویژه که در دوران صدام، مدت زیادی در حبس خانگی بود و می دید که بسیاری از روحانیون شیعه، مورد تعقیب و آزار قرار گرفته یا به دستور صدام کشته می شوند.

فهم محافظه کارانه از اسلام

از منظر کلامی، آقای سیستانی در رده روحانیون سنتی و محافظه کار قرار دارد. در وبسایت وی به مسائل و احکامی که مسلمانان در عصر جهانی شدن با آن روبرو هستند، پرداخته می شود. برای مثال در پاسخ به سؤالی که در خصوص سفر به کشورهای غیر اسلامی پرسیده شده است، مجاز بودن چنین سفری، مشروط به این دانسته شده که مسافر بتواند از خود و فرزندانش در برابر خطر از دست رفتن دین و ایمان محافظت کند. بنابراین یکی از اصول مورد پذیرش آقای سیستانی، ارتباط و مراوده با جهان است؛ به شرطی که منجر به دوری فرد مسلمان از صراط مستقیم نشود.

«عباس کاظم» و «باربارا اسلاوین» دو پژوهشگر سیاسیِ اتاق فکر شورای اتلانتیک، در مقاله ای که بهار 2020 منتشر کردند، به این نکته اشاره نمودند که «به لطف مدارا و احترامی که سیستانی برای آزادی بیان و افکار قائل است، نجف علیرغم اینکه شهری مذهبی است، بهترین دوران تاریخ خود را از حیث رواداری و تحمل آراء و عقاید مختلف سپری می کند»

البته یکی از فتاوای سیستانی مجازات اعدام برای همجنس گرایان بود که سال 2005 آن را صادر کرد و سال 2011 از این فتوا عقب نشست.

فتوا علیه داعش

در کل، آقای سیستانی مواضعی میانه رو دارد؛ به گفته اکارت وورتس «از نظر سیاسی، سیستانی فردی عمل گرا و میانه رو شناخته می شود و قدرت و نفوذش نیز مرهون همین ویژگی است»

نخستین حرکت سیاسی سیستانی، آگوست 2004 رقم خورد؛ در آن زمان نیروهای مقتدا صدر در نجف، با ارتش آمریکا درگیر شدند؛ در جریان این برخورد، آنها در حرم امام علی(ع) سنگر گرفتند.

وقتی دولت عراق به نیروهای صدر اولتیماتوم داد، هواداران سیستانی به دستور او بیرون حرم راهپیمایی کردند و در نتیجه این اقدام، نیروهای صدر حرم را ترک کردند. همچنین سیستانی شیعیان عراق را توجیه کرد که جنگ با آمریکا غیرضروری است و به جای جنگ، می توان با انها همکاری کرد.

به گفته وورتس «سیستانی با انجام این کار جلوی افزایش خشونت را به میزان قابل ملاحظه ای گرفت و اینگونه احترام زیادی نه تنها در عراق که در آمریکا بدست آورد». سیستانی سال های 2005 و 2014 نامزد جایزه صلح نوبل شد.

یکی دیگر از حرکت های سیاسی وی، در ژوئن 2014 با فتوای جهاد در مقابل داعش رقم خورد. آنگونه که سخنگوی سیستانی در کربلا می گوید، فتوای ایشان کاملا جنبه دفاعی داشت و این بود که شهروندان سلاح به دست گیرند و از «کشور، مردم و اماکن مقدس دفاع کنند»

حفظ فاصله با ایران

ظهور داعش در سوریه و عراق، اسباب نگرانی ایران را نیز فراهم کرد و باعث شد که این کشور درگیر جنگ شده و حضور خود را در عراق افزایش دهد. ایران برای تأثیرگذاری بر صحنه سیاست عراق، از شبه نظامیان شیعه حمایت می کرد و در پارلمان نیز نیروهای وابسته به خود را داشت.

اما با رشد نفوذ ایران، سیستانی اقدام به فاصله گرفتن از تهران نمود. وی که سال 2014 از تشکیل واحدهای شبه نظامی مشهور به حشد شعبی در جنگ علیه داعش اعلام حمایت کرده بود، در سالهای بعد، وقتی دید که این گروهها زیر چتر و نفوذ ایران در آمده اند، از آنها فاصله گرفت.

سال 2020 سیستانی خواهان جدایی چهار گروه شبه نظامی از زیرمجموعه حشد شعبی شد. در آن زمان تحلیلگران امور خاورمیانه در المانیتور نوشتند که این اقدام «پیام روشنی است که نشان می دهد سیستانی از این گروهِ هوادار ایران، ناخشنود است»

شبه نظامیان شیعه در مقابل این اقدامِ سیستانی، هواداران او را تهدید کردند که اگر طرح تجزیه گروههای حشد شعبی را متوقف نکنند، کشته خواهند شد. این واکنش نشان داد که شبه نظامیان تا چه حد از این موضع سیستانی احساس ترس کرده اند.

علیه فساد و سلاح های غیرقانونی

اما این رهبر شیعه، مرعوب تهدیدها نشد. سپتامبر گذشته وی حمایت خود را از مصطفی کاظمی نخست وزیر اعلام کرد. کاظمی نیز همچون سیستانی، بدنبال این است که عراق تا حد ممکن از کشورهای همسایه از جمله ایران مستقل باشد؛ از این نظر هر دوی آنها را می توان میهن پرست و ملی گرا دانست.

سیستانی همچنین خواهان اجرای قوانین و انجام اقدامات بیشتری در مبارزه با فساد و توقیف سلاح های غیرقانونی است. وی بدون نام بردن از کسی، تلاش هایی که برای تقسیم عراق به مناطق مختلف نفوذ می شود را محکوم کرده است.

آقای سیستانی همچنین خواهان انجام تحقیقات حول سرکوب خونین تظاهرات پاییز 2019 شد؛ در آن رویداد، جوانان عراقی از فرقه های مختلف، در اعتراض به فساد و ناکارامدی دولت، به خیابان ها آمدند و خواستار استقلال عراق و عدم وابستگی اش به قدرت های خارجی شدند؛ هدف حمله گروههای شبه نظامی قرار گرفتند و بسیاری کشته و ناپدید گشتند.

هجده سال بعد از حمله آمریکا، عراق همچنان از بی ثباتی سیاسی در رنج است. سیستانی نقش مهمی در حفظ کشور در مسیر درست ایفا کرده است؛ اگر زمانی این مرد 90 ساله، دیگر نتواند به ایفای نقش خود ادامه دهد، کشور شخصیتی را از دست خواهد داد که نه تنها مرجعی دینی که مرجعی سیاسی نیز هست.

*منبع: دویچه وله

مترجم: فاطمه رادمهر