رشد فکری، گامی به سوی کامیابی

رسول خدا صلى‏ الله ‏عليه‏ و‏ آله ‏وسلم فرمود: «تمامى خير و كمال آن، تنها با عقل، بدست مى‏ آيد و آنكه او را از عقل بهره‏ اى نيست، از دين نيز بى‏ نصيب است».

ما به اين مطلب اعتقادى راسخ داريم كه خداى والاى پاك، اين هستى را هست كرد ، بندگانش را از خاك بيافريد و در اعطاى عقل و قدرت فهم و درك، ميان بشر، تفاوتى ننهاد. ليك با اين وجود، برخى افراد را مى ‏بينيم كه از حيث دانايى و سطح والاى علمى، از سايرين، متمايز هستند، این تفاوت در پرورش و رشد دادن عقل است

عقل، قدرت و توان تشخيص حق از ناحق، راه از بى‏ راه و نقص از كمال است. انسان در گزينش و پيمودن هر يك از اين دو راه، مختار است و این عقل است که نقش مهمى در كاميابى يا ناكامى انسان دارد. همانطور كه از اميرمؤنان على عليه‏ السلام نقل شده است كه فرمود: «دين جز به عقل، سامان نمى ‏يابد».

از اصلى‏ ترين پيش زمينه‏ هايى كه به موفقيت مى‏ انجامد، كمال و رشد فكرى است. هرگاه انديشه و خرد، كامل‏تر و در مسير صحيح‏ترى هدايت شده باشد، حيات و زندگى پايدارتر خواهد بود. پس زندگى ارزش‏مند بر پایه انديشه ارزش‏مند بنا شده است و هرقدر این اندیشه در انسان شکوفاتر باشد، از پايدارى و كاميابى و موفقيت بیشتری در زندگی، بهره‏ مند خواهد بود.

پرورش و رشد عقل‏ كه خداى والا، در وجود ما به وديعه نهاده است، با اجراى دستورات و پيروى از رهنمودهايش، تحقق مى‏ يابد و براى اين امر، شيوه‏ ها و مقدمات بسيارى است، از جمله: مطالعه كتابهاى گوناگون ، هم‏نشينى با اهل خرد ، تجربه ، زياد سفركردن و آگاه شدن از مناطق و شیوه های مختلف زندگى.

گاهى انسان از طريق مطالعه تاريخ و بررسى وقايع آن، به رشد فكرى دست مى ‏يابد، از دلايل پيدايش عقايد و اختلاف آنها، آگاه می شود و نيز انگيزه‏ ها و موجبات انقلابها و تحولات اجتماعى در ميان اقوام و ملل، از جمله: دلايل پيدايش دولتهاى بزرگ و دلايل سقوط دولتهاى ضعيف ، شرايط اسف‏بارى را كه در آن به سر مى ‏بردند اعم از عقب‏ ماندگى و طغيان، جمود فكرى و چگونگى استعمار آنها توسط دولتها را مى‏ شناسد.

رشد فكرى مستلزم تلاش و مشقت بسيار است، مى ‏توان اين مسأله را به غواصى
مانند كرد كه براى بدست آوردن گوهر، در اعماق دريا، فرو مى‏ رود. كار اين غواص، كار آسانى نيست. فردى كه طالب رشد است، نيز بايد رنجى چونان رنج فرورفتن در ژرفاى دريا را به جان بخرد تا آن مرادى را كه به سان گوهر مى‏ دید، به دست آورد.

تفکر پيوسته در ابعاد گوناگون زندگی یکی دیگر از راههای وصول به رشد فکری است، درباره لقمان گفته ‏اند كه دليل اعطاى حكمت بدو، اين بود كه پيرامون
اشياء و امور، انديشه و تدبر مى‏ كرد.

حكمت يعنى شناخت جايگاه هر چيز و آگاهى از ارتباط ميان علتها و معلولها، به گونه‏ اى كه مى‏ داند انسان چه راهى را برگزيند تا در زندگى، كامياب و كامروا گردد. از امام صادق عليه‏ السلام درباره لقمان و حكمت او كه خداى عزوجل از آن ياد كرده، سؤال كردند. فرمود:«...با انديشمندان و فرزانگان، بسيار مى‏ نشست. عبرت‏ پذير بود و درس ‏آموز، هرچه را که می توانست به کمک آن بر نفس سلطه یابد، می آموخت، بدان با خواست نفس مبارزه مى‏ كرد و از بند شيطان رهايى مى‏ جست. دل خويش با انديشه مداوا مى‏ كرد و جان خويش با عبرتها و پندها، جز در آنچه بدو ربط داشت، داخل نمى ‏شد و به اين‏ها بود كه بدو حكمت عطا گشت».

از امور لازم و مهم براى مسلمانان كه چه بسا ضرورت و اهميت آن، بيش از ديگر امور مهم و واجب است، پختگى و رشد فكرى است. اگر مسلمانان از آيين و سرزمين خويش، ثروت و ملت خويش، پاسدارى نكنند - رشد و آگاهى فكرى خود نوعى پاسدارى است-انديشه‏ هاى انحرافى كه در نهان به نشر دیدگاههای استعمارى خويش، مى‏ پردازند، خلأهاى موجود را پر خواهند کرد.

امروزه، اغلب مسلمانان، در بسيارى از كشورهاى اسلامى، در وضع اسف‏بارى به سر مى‏ برند و در عقب‏ ماندگى فكرى ، عدم رشد و بيدارى در امور زندگى‏ شان، دست و پا مى‏زنند . اگر در اوضاع نابسامان خويش بينديشند و باشتاب در پى رشد و بالا بردن سطح فكرى و فرهنگى خويش برآيند، زندگى و سرنوشت‏شان، بيش از پيش، برتر و نكوتر خواهد شد.

مطلب را با سخن گهربار امیرمؤمنان علی علیه السلام در فضیلت دانش به پایان می بریم، ایشان می فرمایند:« هان اى مردم، بدانيد كه كمال دين، جستن دانش است و عمل بدان، و طلب دانش، شما را بيشتر مى‏ بايد از طلب مال، چه، مال در ميان شما، قسمت و ضمانت شده است، عادلى آن را ميانتان تقسيم كرده و ضمانت نموده
كه آن را به شما برساند. ليك علم، نزد اهلش است و از شما پوشيده، و شما به طلب آن، فرموده شده‏ ايد، پس بجوييدش و بدانيد كه بسيارى مال، در دينتان فساد و تباهى افكند و در دلهاتان سختى و قساوت، حال آن كه فزونى دانش و عمل بدان، دين را سامان بخشد و به سوى بهشت برين، رهنمون گردد. صرف و خرج، از مال بكاهد و انفاق بر آن بيفزايد اما علم بدان رشد يابد كه انفاق علم، نشر آن است در ميان اهلش، و بدانيد كه همرهى علم و پيروى او، دينى است كه خدا بدان پرستش
مى‏ شود. و فرمانبرى از او، مايه كسب خوبيهاست و زداينده پليديها، و اندوخته اهل ايمان و موجب والايى و برترى در زندگى‏ شان و زيباترين ميراث پس از مرگشان. در دانش، فضيلتهاى بسيار است. سَرش خضوع و فروتنى است، ديده‏ اش بيزارى از حسد، گوشش درك و فهم، و زبانش راستى است. نگاهدارى آن با كاوش ممكن است و قلبش نيت نيكوست و خردش شناخت اسباب و موجبات امور و دستش مهر و عطوفت و همتش سلامت، پايش ديدار علما و حكمتش پرهيزكارى و پايگاهش نجات و رستگارى است، پيشوايش عافيت و مركبش وفا، سلاحش سخن نرم، شمشيرش خشنودى، كمانش مدارا و همدردى و سپاهش گفتگوى با علماست و ثروتش ادب، اندوخته اش دورى از گناهان و توشه ‏اش نيكى‏ ها و جايگاهش نرمى و نشانش هدايت و يارش هم‏كلامى با نيكان است».

برگرفته از کتاب هدایت و رشد فکری، نوشته مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید محمد شیرازی