سیاست خارجی جمهوری اسلامی روزهای سختی را پشت سر می گذارد. رشد نارضایتی جهان از رویکرد تهران در قبال برنامه هسته ای و تأخیر در بازگشت به مذاکرات، در کنار تحولاتی که در کشورهای تحت نفوذ و همسایگی ایران در حال رخ دادن است، ادعاهای ایران مبنی بر افزایش نفوذش در منطقه را زیر سؤال می برد.
از زمانی که ابراهیم رئیسی به ریاست جمهوری رسید، دولتش دائما تأکید می کند که ایجاد روابط نزدیک با همسایگان را در اولویت برنامه های خود قرار داده است. شاید بتوان گفت که رئیسی در همین راستا امیرعبداللهیان را به عنوان وزیر امور خارجه انتخاب کرد چرا که تجربه و تخصص او به امور خاورمیانه محدود می شود.
امیرعبداللهیان که پیشتر به عنوان معاون عربی و آفریقایی وزارت خارجه خدمت می کرد، در نطق خود در مجلس برای گرفتن رأی اعتماد، بارها تأکید کرد که منطقه را در اولویت قرار می دهد. وی با اشاره به ارتباط ایران با گروههای شبه نظامی لبنانی و عراقی گفت «ما در غرب آسیا بدنبال نهادینه کردن دستاوردهای میدانی مقاومت هستیم».
اما علیرغم ادعاهای وزیر، تحولات اخیر در خاورمیانه خوشایند تهران نبوده است.
مردم لبنان، نزدیک ترین متحد ایران (حزب الله) را مسئول مشکلات و مصائب متعدد کشور از جمله انفجار بندر بیروت می دانند. نیروهای این گروه در درگیری های مسلحانه اخیر که 14 اکتبر در جریان تظاهرات گروهی از شیعیان علیه قاضی رسیدگی کننده به پرونده انفجار بندر رخ داد، دخالت داشتند. گرچه حزب الله دخالت در این خشونت ها را انکار می کند اما بسیاری از لبنانی ها که در دو سال گذشته در اعتراض به وضع کشور تظاهرات کردند، خواهان پایان دادن به دخالت ایران در امور کشور خود هستند. در مجموع تحولات لبنان باعث شده است که نگرانی ها بابت بروز جنگ داخلی در لبنان رو به افزایش رود.
در همین حال در افغانستان، طالبان که از زمان شکل گیری با ایران دشمنی داشته، توانست بار دیگر قدرت را در دست بگیرد. این امر نگرانی هایی را بابت سرنوشت شیعیان افغان ایجاد کرده است؛ اقلیتی که دائما مورد حمله دولت اسلامی خراسان قرار می گیرند. در عراق انتخابات پارلمانی ماه اکتبر به پیروزی صدری ها و شکست گروههای مورد حمایت ایران انجامید. کاندیداها و جریان های سیاسی مستقل که سال 2020 ماهها به اعتراض خیابانی برخاسته بودند، بیش از ده کرسی بدست آوردند. همچنین رکورد کمترین حضور در پای صندوق های رأی از زمان حمله آمریکا، در این انتخابات به ثبت رسید.
عراق بدنبال این است که بین ایران و سعودی توازن ایجاد کرده و نقش مستقلی در این میان پیدا کند و برای این منظور لازم است که از نفوذ ایران بکاهد. در جریان نشستی که 28 اوت در بغداد با حضور سران شماری از کشورهای منطقه برگزار شد، امیرعبداللهیان با ایستادن در ردیف اول که مخصوص سران کشورها برای عکس دسته جمعی بود، جنجال آفرید. وی با حضور بین شیخ محمد بن راشد آل مکتوم نخست وزیر امارات و عبدالفتاح سیسی رئیس جمهور مصر، پروتکل های دیپلماتیک را زیرپا گذاشت و تردیدهایی را در مورد نیت جمهوری اسلامی در قبال کشورهای عربی ایجاد کرد.
کشورهای عربی مدتها است که نسبت به نقش شبه نظامیان و سایر گروههایی که توسط سپاه قدس جمهوری اسلامی ایجاد شده یا تغذیه می شوند، شکایت دارند. وزیر خارجه جدید ایران به روابط نزدیکش با سپاه قدس شناخته می شود و انتصاب وی به عنوان وزیر خارجه گرچه با هدف نشان دادن تمرکز سیاست خارجی تهران بر منطقه انجام شده، اما در کشورهای عربی این انتصاب یادآور دخالت های ایران است و لذا نگاه مثبتی به آن ندارند.
از منظر ایران گفتگوهای بین ایران و عربستان می تواند به عادی سازی رابطه بین دو کشور منجر شود و این دستاورد مهمی برای دولت رئیسی است. هردوی ایران و عربستان هزینه زیادی بابت شش سال تنش فیمابین پرداخته اند؛ عربستان از طولانی شدن جنگ یمن خسته شده و نسبت به حمایت آمریکا از خودش نامطمئن است و ایران هم در شرایطی که از فشار تحریم های آمریکا رنج می برد، در حمایت از گروههای نیابتی خود بیش از پیش دچار مشکل شده است.
اما حتی اگر در روابط تهران و ریاض تنش زایی شود، تغییری در روند رو به ضعف نفوذ منطقه ای ایران ایجاد نمی کند. تحولات مرزهای شمال غربی ایران به نفع کشور نیست؛ تنش های مرزی بین ایران و اذربایجان باعث جنگ لفظی شدیدی بین دو طرف شد. انجام یک رزمایش نظامی در ماه اکتبر توسط ایران در نزدیکی مرزهایش با آذربایجان، باعث شد که آن کشور نیز به سرعت دست به رزمایش مشترک با ترکیه و پاکستان بزند.
17 اکتبر الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان در ویدئویی کوتاه به انتقاد از مقامات ایران پرداخت و درحالیکه لباس نظامی به تن داشت گفت «ما را عصبانی نکنید؛ آرام باشید؛ اگر دوباره در رسانه ها چیزی در مورد ما بگویید، بد خواهید دید. در دنیا هیچکس طرف شما نیست».
اردوغان نیز 21 اکتبر در مورد تحولات بین ایران و آذربایجان با سخره گفت: «فکر نمی کنم رویدادهای اخیر به رویارویی نظامی بین ایران و آذربایجان منجر شود زیرا از این سو آذربایجان با اسرائیل روابط دارد و از ان طرف ایران باید جمعیت قابل توجه آذری خود را در نظر بگیرد».
مشکلات اقتصادی ایران بر مشکلات منطقه ای اش ضمیمه شده و وضع را بدتر کرده است. ادامه تحریم های ثانویه آمریکا و ناکامی ایران در اجرای FATF مانع از رفع موانع تجاری و سرمایه گذاری در این کشور شده است و با ادامه این شرایط تهران نمی تواند روابط خود را با همسایگانش گسترش داده و بهبود ببخشد.
درحالی ایران از بازگشت به مذاکرات هسته ای در 29 نوامبر سخن می گوید که تأخیر طولانی مدتش، سبب نارضایتی دوستان تهران از جمله روسیه و چین نیز شده است. 23 اکتبر میخائیل اولیانوف نماینده روسیه در سازمان ملل نارضایتی خود را از تأخیر ایران در بازگشت به مذاکرات در توئیتر بیان کرد.
در همین حال مقامات دولت سابق ایران (دولت حسن روحانی) می گویند درست است که چین به خرید غیرمستقیم نفت ایران ادامه می دهد، اما مادامی که تهران FATF را تصویب نکرده، نمی تواند تجارت و سرمایه گذاری خود را در ایران افزایش دهد.
بنابراین بر خلاف نظر ابراهیم رئیسی، ایران بدون حل مشکلات بین المللی خود قادر به بهبود روابطش با کشورهای منطقه نخواهد بود و اگر برجام احیا نشود، حتی دوستان ایران به جمهوری اسلامی پشت خواهند کرد.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما