مثلث ژئوپلیتیک ترکیه، اذربایجان و پاکستان

آذربایجان، پاکستان و ترکیه روابط سه‌جانبه مستحکمی دارند که برای منافع امنیتی، اقتصادی و دیپلماتیک سه کشور اهمیت بسیاری دارد

این همکاری‌های سه‌جانبه، از زمان مشارکت ترکیه و پاکستان در جنگ قره‌باغ در سال 2020 آشکار شد. تحت رهبری رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان و عمران خان نخست‌وزیر پاکستان، رابطه سه‌جانبه قدرتمندی بین سه کشور ایجاد شده و روز به روز عمیق‌تر می‌شود

اما سابقه رابطه بین سه کشور به پیش از جنگ قره‌باغ برمی‌گردد. ترکیه و پاکستان از پیش از استقلال پاکستان در سال 1947 با یکدیگر رابطه داشتند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در 30 سال پیش، ترکیه و پاکستان جزء نخستین کشورهایی بودند که آذربایجان را به عنوان یک دولت-ملتِ تازه به رسمیت شناختند

اردوغان در دوران ریاست جمهوری خود بیش از 20 بار به آذربایجان سفر کرده است. بسیاری از ترک‌ها و اذربایجانی‌ها از عبارت «یک ملت، دو دولت» برای توصیف روابط خود استفاده می‌کنند

در تحکیم این روابط سه‌جانبه، بُعد نظامی اهمیت ویژه‌ای دارد. بین سال‌های 2016 و 2019 ترکیه چهارمین واردکننده بزرگ تسلیحات پاکستان بود و بازار پاکستان نیز در جایگاه سومین بازار بزرگ سلاح‌های صادراتی ترکیه از جمله قطعات هواپیماهای بدون سرنشین، کشتی و بمب قرار گرفت. یکی از دلایلی که پاکستان به سمت تسلیحات ساخت ترکیه رو آورده، کاهش وابستگی‌اش به چین و غرب است

از آن سو پس از آنکه ترکیه اقدام به خرید سامانه دفاع هوایی اس-400 از روسیه نمود و واشنگتن در واکنش انتقال فناوری‌های نظامی به آنکارا را متوقف کرد، ترکیه برای توسعه و ارتقای سیستم‌های موشکی و جت‌های جنگی به پاکستان رو آورد. یک سال پیش هم در نشستی که بین مقامات عالی ترکیه و پاکستان برگزار شد، دو طرف درباره کمک اسلام‌آباد به برنامه هسته‌ای آنکارا باهم گفتگو کردند

فروش تسلیحات آنکارا به آذربایجان نیز در سال‌های اخیر افزایش یافته است. در سال 2020 صادرات نظامی ترکیه به باکو شش برابر شد و یک ماه قبل از شروع جنگ در قره‌باغ، فروش هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه و سایر تسلیحات این کشور به 77 میلیون دلار رسید

آذربایجان از اواسط دهه 2000 در پاکستان طرح‌های بشردوستانه زیادی اجرا کرده که بیشتر آنها از طریق بنیاد حیدر علی‌اف –یک سازمان خیریه به ریاست بانوی اول آذربایجان مهربان علی‌اف- بوده است. از جمله این پروژه‌ها، مدرسه دخترانه در مظفرآباد و پروژه آب‌رسانی حیدر علی‌اف در دره اسماعیل خان می‌باشد

از زمان جنگ 2020 قره‌باغ، آنکارا، باکو و اسلام‌آباد اقداماتی را برای تقویت بیشتر روابط سه‌جانبه انجام داده‌اند. در ژوئیه 2021 مصطفی شنتوپ رئیس پارلمان ترکیه به همراه همتایان پاکستانی و آذربایجانی خود اسد قیصر و صاحب صفرُوا، پس از نشستی سه‌جانبه در پایتخت آذربایجان، بیانیه باکو را امضا کردند. در این بیانیه بر تعهد سه کشور به تقویت همکاری‌ها از طریق روابط فرهنگی، احترام متقابل و افزایش اعتماد با تأکید بر ضروریت ارتقای صلح و ثبات تأکید شد

سپتامبر 2021 نظامیان آذربایجان، ترکیه و پاکستان رزمایش مشترک هشت روزه‌ای را در باکو به نام رزمایش سه‌برادر برگزار کردند. هدف از این رزمایش تقویت روابط موجود بین سه کشور و یافتن راه‌های جدید مبارزه با تروریسم اعلام شد

اما رزمایش سه‌برادر به تشدید تنش بین جمهوری آذربایجان و ایران انجامید؛ زیرا مقامات تهران آن را تهدیدی علیه جمهوری اسلامی می‌دانستند. دولت ایران از میزان نزدیکی ترکیه و آذربایجان کاملا آگاه بود، اما دخالت پاکستان بود که مقامات این کشور را نگران کرد

پیامدهای ژئوپلیتیکی پیروزی باکو در جنگ 2020 باعث آشفتگی خاطر جمهوری اسلامی به عنوان متحد ارمنستان شده و این ناراحتی و آشفتگی به ویژه وقتی مانورهایی از این دست در مرز تهران رخ می‌دهد، افزایش پیدا می‌کند

اقتصاد

یکی دیگر از ابعاد این روابط سه جانبه، اقتصادی است. آذربایجان، ترکیه و پاکستان هرسه در امتداد کریدور راه تجاری و باستانی جاده ابریشم قرار دارند و همانگونه که چین طرح بلندپروازانه‌ای به‌نام کمربند و جاده دارد، این کشور نیز به‌دنبال احیای این مسیر باستانی برای تجارت فیمابین با هدف ایجاد شغل و سطح رفاه مردمان خود هستند

در طول سال جاری مقامات آنکارا، باکو و اسلام‌آباد در مورد راهکارهایی برای تقویت تجارت، سرمایه‌گذاری، حمل و نقل، گردشگری، بانکداری و..باهم به گفتگو نشستند و ماه ژانویه دیپلمات‌های ارشد سه کشور، اعلامیه اسلام‌آباد را با هدف تعمیق روابط فیمابین امضا کردند

هم‌اکنون یکی از فرصت‌هایی که برای سه کشور جهت تقویت روابط اقتصادی فیمابین ایجاد شده، قره‌باغ است. شرکت‌های ایرانی امیدوار بودند بتوانند پروژه‌های بازسازی زیرساخت‌های تخریب‌شده در این منطقه را از آن خود کنند اما این پروژه‌ها به ترک‌ها و پاکستانی‌ها واگذار شد

کاهش خطر انزوای بین‌المللی

روابط سه‌جانبه این کشور، به همکاری‌های نظامی، فروش اسلحه، تجارت و اقتصاد محدود نمی‌شود؛ بلکه دیپلماسی و قدرت نرم نیز در تقویت روابط آنها حائز اهمیت است

وقتی کشورها با دشمنان خود وارد درگیری‌های نظامی یا دیپلماتیک می‌شوند، حمایت متحدانشان برای آنها بسیار مهم است. هیچ دولتی انزوای بین‌المللی را دوست ندارد. روابط سه‌جانبه آذربایجان، ترکیه و پاکستان تضمین می‌کند که هیپکدام از انها هنگام تنش و درگیری با همسایگانشان، از نظر دیپلماتیک در عرصه بین‌الملل منزوی نشوند

این مسئله بارها به تجربه رسیده است. در جنگ سال گذشته بین آذربایجان و ارمنستان، باکو در بازپس‌گیری اراضی خود در قره‌باغ از فناوری‌های نظامی که از پاکستان وارد شده بود بهره برد. هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه و سایر حمایت‌هایی که ترکیه از آذربایجان کرد نیز، کمک زیادی به برتری این کشور در جنگ نمود

در مورد پاکستان پس از انکه دولت هند ماده 370 را (که در مورد خودمختاری کشمیر بود) لغو کرد، موضع پاکستان در مورد کشمیر مورد حمایت شدید ترکیه و اذربایجان قرار گرفت و بین آنکارا و باکو از یکسو و هند از سوی دیگر تنش ایجاد شد. اردوغان در سخنرانی سپتامبر 2020 خود در مجمع عمومی سازمان ملل توجه کشورها را به کشمیر و لغو خودمختاری این منطقه توسط هند جلب کرد

در اکتبر 2019 ارتش ترکیه در عملیات چشمه صلح، یگان‌های مدافع خلق ی‌پ‌گ وابسته به حزب کارگران کردستان را در شمال سوریه هدف قرار داد. علیرغم اینکه این عملیات مورد محکومیت بسیاری از کشورهای جهان قرار گرفت، اذربایجان و پاکستان از آنکارا حمایت کردند

باوجود فشارهای بین‌المللی، باکو و اسلام‌آباد از موضع آنکارا در مورد قبرس حمایت کرده‌اند. در اوت 2021 عارف علوی رئیس جمهور پاکستان در مراسمی که در ترکیه برای به آب انداختن کشتی کروت کلاس که ترک‌ها برای پاکستان ساخته بودند برگزار شد، سخنرانی کرد. وی در این سخنرانی حمایت کشورش را از جمهوری ترک قبرس شمالی ابراز داشت و افزود «ما با تمام وجود در اتحاد با مردم ترکیه می‌ایستیم»

اتحاد نزدیک اذربایجان با ترکیه، یکی از ارکان سیاست خارجی باکو است و از آن سو نیز ترکیه برای نفوذ ژئوپلیتیکی و اقتصادی خود در شرق دریای خزر و آسیای مرکزی به باکو نیاز دارد. این دو کشور مایل هستند که پاکستان را نیز وارد پیوند دفاعی خود کنند زیرا اتحاد با کشوری که جزء باشگاه کشورهای هسته‌ای است، منافع ویژه‌ای می‌تواند داشته باشد. ضمن اینکه پاکستان علاوه بر مزیت هسته‌ای، دارای جمعیتی 250 میلیونی است و قدرت و نفوذ زیادی در بین ملت‌های مسلمان دارد

آینده

آذربایجان، ترکیه و پاکستان ممکن است با تهدید مشترکی مواجه نباشند؛ اما فرهنگ و تاریخ مشترک و عزمی راسخ برای تقویت همکاری‌های سه‌جانبه در عرصه‌های نظامی، اقتصادی و انرژی دارند. همچنین در موضوعاتی همچون پرداختن به اسلام‌هراسی و ظلم به مسلمانان در نقاط مختلف جهان بین این سه کشور نظرات و اشتراکات زیادی وجود دارد

پاکستان نسبت به سیل ورود مهاجران عمدتا افغانی و هرج و مرجی که می‌تواند در پی روی کارامدن طالبان دامن پاکستان را بگیرد، نگرانی‌هایی دارد و شاید یکی از دلایلی که رو به آذربایجان و ترکیه آورده است، همین نگرانی‌ها باشد. همچنین سه کشور بلندپروازی‌هایی در مورد اوراسیای بزرگ دارند و در پی اجرای طرح‌هایی هستند که منافع ملی هر سه را تأمین کند

در آخر اینکه آذربایجان و پاکستان رشد ترکیه را برای سیاست خارجی خود مثبت می‌دانند و معتقدند به جای ماندن در بازی ژئواستراتژیکِ حفظ توازن بین ایالات متحده و روسیه و چین، می‌توانند با آنکارا همکاری‌های عمیق‌تری داشته باشند و گزینه‌های پیش روی خود را تنوع بخشند

*منبع: العربی الجدید

مترجم: فاطمه رادمهر