در ماه مه ۱۹۹۸، چند هفته پس از آنکه هند یک آزمایش هستهای در نزدیکی مرز پاکستان انجام داد، نخستوزیر پاکستان نواز شریف با ولیعهد وقت عربستان، عبدالله بن عبدالعزیز، در ریاض تماس گرفت.
او پرسید: اگر پاکستان در واکنش، آزمایش هستهای متقابل انجام دهد ـ اقدامی که بیتردید با تحریمهای سنگین غرب همراه میشد ـ آیا عربستان کنار برادر مسلمان خود خواهد ایستاد؟
پاسخ تنها چند روز بعد روشن شد؛ زمانی که پاکستان نخستین آزمایش اتمی خود را انجام داد. عربستان حدود ۵۰ هزار بشکه نفت در روز، رایگان، به پاکستان داد تا این کشور بتواند فشار تحریمها را تحمل کند.
سفر تازه و توافقی جدید
این هفته، شهباز شریف ـ برادر کوچکتر نواز شریف و نخستوزیر کنونی پاکستان ـ به همراه ژنرال عاصم منیر، فرمانده ارتش، راهی ریاض شد. اما این بار آنها بودند که دست پر رفتند. عربستان، که به شدت به فناوری و سلاحهای آمریکایی وابسته است، تصمیم گرفت یک پیمان دفاعی با پاکستانِ هستهای امضا کند؛ درست چند ماه پس از درگیری اسلامآباد با دهلینو.
اعلام این توافق همزمان شد با دگرگونیهای ژرف در خاورمیانه: اسرائیلِ تهاجمی، ایرانِ آسیبدیده، و آمریکایی غیرقابل پیشبینی. در ۹ سپتامبر، زمانی که اسرائیل در قطر (متحد نزدیک آمریکا) به نیروهای فلسطینی حمله کرد و ترامپ واکنشی نشان نداد، رهبران خلیج فارس شوکه شدند.
جزئیات پیمان دفاعی هنوز مبهم است و سعودیها میگویند زمانبندی آن تصادفی بوده است. اما پیام روشن بود: اگر آمریکا و اسرائیل در حال بازچینی نظم منطقهاند، ریاض ترجیح میدهد ائتلاف قدیمی خود با اسلامآباد را محکمتر کند.
جاشوا وایت، کارشناس اندیشکده بروکینگز، میگوید: «نباید این پیمان را واکنشی آنی بدانیم، بلکه پاسخی به تغییرات بنیادین منطقه است. هر دو کشور بهدلیل رفتار آمریکا به دنبال ایجاد گزینههای جایگزین هستند.»
ریشههای تاریخی همکاری
پیوندهای نظامی دو کشور قدمت طولانی دارد.
از سال ۱۹۷۴ ـ درست پس از نخستین آزمایش هستهای هند و پیروزی اسرائیل در جنگ ۱۹۷۳ ـ ذوالفقار علی بوتو نخستوزیر وقت پاکستان، از ملک فیصل عربستان خواست از تلاشهای اسلامآباد برای دستیابی به بمب حمایت کند.
راه رسیدن به «باشگاه هستهای» برای پاکستان طولانی و پرپیچوخم بود؛ از قاچاق فناوری گرفته تا ملیگرایی و چانهزنی دیپلماتیک. عبدالقدیر خان، پدر بمب هستهای پاکستان، در دهههای ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ فناوری پیشرفته سانتریفیوژ را از غرب قاچاق کرد و بعدها به ایران، لیبی و دیگر کشورها نیز منتقل ساخت.
برای مطالعه بیشتر در این زمینه رجوع کنید به: چرا یک بمب اسلامی نه
اما پشتوانه مالی این مسیر را دلارهای نفتی عربستان فراهم میکرد. از دهه ۱۹۶۰ تاکنون، عربستان بیش از هر کشور دیگری به پاکستان کمک مالی کرده است. این کمکها مستقیم به برنامه هستهای اختصاص نداشت، اما با حمایت مالی از دولت، مدارس، مساجد و نهادهای خیریه اسلامی، فشارها را کاهش میداد.
ژنرال بازنشسته فیروز خان در کتاب «خوردن علف: ساخت بمب پاکستانی» نوشت: «در دهه ۱۹۹۰، زمانی که پاکستان زیر تحریمهای غرب بود، عربستان حمایتهای مالی سخاوتمندانهای ارائه داد که ادامه برنامه هستهای را ممکن ساخت.»
پس از آزمایش هستهای پاکستان در سال ۱۹۹۸، بسیاری در جهان اسلام از ظهور «بمب اسلامی» استقبال کردند. پاکستان حتی پیشتر نام یک شهر را به افتخار ملک فیصل تغییر داده بود.
همکاریهای نظامی و سایه هستهای
دهههاست که ارتش پاکستان در کنار عربستان فعالیت میکند: از حفاظت مرزهای شمالی سعودی در جریان جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ گرفته تا آموزش نیروهای سعودی. حتی یک فرمانده سابق ارتش پاکستان، رهبری نیروی ضدتروریسم تحت هدایت عربستان در ریاض را بر عهده دارد.
از زمانی که وزیر دفاع وقت عربستان در سال ۱۹۹۹ از مرکز غنیسازی اورانیوم پاکستان بازدید کرد، سعودیها خواستار انتقال دانش فنی هستهای شدند، هرچند اسلامآباد عمدتاً مقاومت کرده است.
فیروز خان میگوید: «هیچ توافق کتبی وجود نداشت که کمکهای اقتصادی عربستان به معنی اجاره بمب هستهای باشد. اما اگر ایران هستهای شود و اسرائیل بیمهار بماند، پاکستان برای سعودیها مفید خواهد بود.»
نگاه اسرائیل و آمریکا
اسرائیل از ابتدا تحرکات هستهای پاکستان را زیر نظر داشت. اما در دهه ۱۹۸۰، بهدلیل نقش حیاتی پاکستان در افغانستان و حمایت آمریکا، اسرائیل تمرکز خود را روی عراق و سپس ایران گذاشت.
اوزی آراد، مدیر پیشین تحقیقات موساد، گفت: «پاکستان عرب نبود، اما اسلامی بود. خارج از خاورمیانه قرار داشت، اما آمریکا آن را بخشی از منطقه میدید. در نهایت تصمیم گرفتیم رسیدگی به این موضوع را به آینده موکول کنیم.»
تنشها و فراز و نشیبها
روابط دو کشور همیشه بدون مشکل نبوده است. در سال ۲۰۱۵، زمانی که عربستان حملات هوایی به یمن را آغاز کرد، پاکستان تحت فشار افکار عمومی از پیوستن به آن خودداری کرد. این تصمیم باعث گلایه آشکار امارات شد.
با این حال، پاکستان همچنان برای بقای اقتصادی به نفت، کمکها و وامهای عربستان، چین و امارات نیازمند است.
توافق مبهم اما معنادار
کارشناسان میگویند عمدی در مبهم نگهداشتن جزئیات این توافق وجود دارد.
علی شهابی، تحلیلگر نزدیک به دربار سعودی، گفت: «این توافق شما را زیر چتر هستهای پاکستان قرار میدهد.» هرچند وزیر دفاع پاکستان در مصاحبهای تأکید کرد که بحث هستهای «روی میز نیست».
ربیعه اختر، مدیر مرکز مطالعات امنیتی دانشگاه لاهور، گفت: «این توافق بیشتر بر تضمینهای امنیتی متعارف، آموزش و تخصص نظامی پاکستان و نمادگرایی همراهی یک قدرت هستهای مسلمان تمرکز دارد.»
اما این توافق برای پاکستان خطراتی به همراه دارد؛ از جمله بر روابطش با آمریکا تأثیر می گذارد. یک مقام سابق گفت: «آمریکا و اسرائیل همیشه نگران بودهاند که برنامه هستهای و موشکی پاکستان تهدیدی برای اسرائیل باشد، و این توافق ممکن است آن نگرانیها را تشدید کند.»
پیامدهای منطقهای
پیمان امنیتی مورد انتظار میان عربستان و آمریکا بهدلیل جنگ غزه به تأخیر افتاده است، در این میان توافق تازه ریاض با اسلامآباد توجه و حساسیت واشنگتن و تلآویو را برمیانگیزد.
فیروز خان هشدار داد: «پاکستان باید خیلی محتاط باشد که جایگاه ژئوپلیتیکیاش میان چین، ایران، عربستان و آمریکا را به خطر نیندازد. اگر این توافق باعث نزدیکی بیشتر هند و اسرائیل شود یا تحریمهای جدیدی علیه برنامه موشکی پاکستان وضع گردد، ممکن است به یک اشتباه راهبردی تبدیل شود.»
هند نیز اعلام کرده در حال بررسی پیامدهای این پیمان برای امنیت ملی خود است. هرچند دهلینو روابط نزدیکی با اسرائیل دارد، اما کارشناسان میگویند در رسمیسازی سریع همکاریهای دفاعی عجله نخواهد کرد و همچنان سیاست چندجانبهگرایی خود را حفظ میکند.
از سوی دیگر، عربستان مطمئن است روابط نزدیکش با هند خدشهدار نخواهد شد. شهابی گفت: «هندیها درک میکنند که پادشاهی نیازهای امنیتی دارد و تاریخ روابط عربستان و پاکستان را میدانند. این توافق پیامی به آمریکا و اسرائیل است که عربستان گزینههای دیگری هم دارد.»
یک مقام اسرائیلی هم افزود: «پاکستان بمب خود را به عربستان نمیدهد. اما سعودیها بهطور علنی اعلام میکنند: ما دوستان دیگری هم داریم.»
پیمان سعودی، چتر هستهای پاکستان را وارد معادلات امنیتی خاورمیانه کرد
با افزایش احساس تهدید کشورهای عربی از سوی اسرائیل، پیمان دفاعی تازه میان عربستان و پاکستان که این هفته اعلام شد، اسلامآباد ـ و چتر هستهای آن ـ را وارد معادلات امنیتی منطقه کرده است.
این توافق که چهارشنبه با عنوان «پیمان دفاع متقابل راهبردی» امضا شد، به تعبیر تحلیلگران، عملاً سرمایه و پول ریاض را با ارتش بزرگ و هستهای پاکستان پیوند میزند.
جزئیات کمی از این پیمان منتشر شده و دکترین رسمی هستهای پاکستان میگوید سلاحهای هستهای این کشور تنها علیه دشمن دیرینهاش، هند، در نظر گرفته شده است. اما ریاض تلویحاً اشاره کرده است که تحت این توافق، یک سپر هستهای غیررسمی در اختیار خواهد داشت. اسرائیل ـ که بهطور گسترده تنها کشور هستهای خاورمیانه شناخته میشود ـ بیشک این موضوع را از نزدیک دنبال خواهد کرد.
وزیر دفاع پاکستان، خواجه محمد آصف، به خبرگزاری رویترز گفت سلاحهای هستهای «در دستور کار» این توافق نیستند. او افزود که این توافق میتواند در آینده شامل کشورهای دیگر خلیج فارس نیز شود.
او گفت: «ما هیچ قصدی برای استفاده تهاجمی از این پیمان نداریم، اما اگر طرفین تهدید شوند، این توافق عملیاتی خواهد شد.»
با این حال، به نظر میرسد ریاض نگاه متفاوتی به موضوع هستهای دارد. کشورهای عرب خلیج فارس میگویند حملات بیسابقه اسرائیل به قطر در هفته گذشته نشان داد که اسرائیل یک تهدید مستقیم است. همچنین، سعودیها بارها گفتهاند اگر ایران به سلاح هستهای دست یابد، آنها نیز به دنبال آن خواهند رفت.
یک مقام ارشد سعودی در پاسخ به پرسشی درباره تعهد پاکستان به تأمین «چتر هستهای» برای ریاض گفت: «این یک توافق دفاعی جامع است که همه ابزارهای نظامی را در بر میگیرد.»
تحلیلگران معتقدند این پیمان همچنین نشاندهنده کاهش اعتماد به امنیتی است که ایالات متحده برای منطقه فراهم میکند.
حسن الحسن، پژوهشگر ارشد سیاست خاورمیانه در اندیشکده IISS لندن گفت: «از دید سعودیها، این توافق برای جبران کمبود بازدارندگی راهبردی و متعارف در برابر اسرائیلِ هستهای است.»
ابهام در ماهیت هستهای پیمان
دولت عربستان در بیانیهای گفت این پیمان «با هدف توسعه ابعاد همکاری دفاعی و تقویت بازدارندگی مشترک» امضا شده است. اما به پرسش درباره سلاحهای هستهای پاسخی نداد. مقامات واشنگتن و تلآویو هم واکنشی فوری نشان ندادند. تحلیلگران میگویند این موضوع میتواند در هند و ایران هم نگرانی ایجاد کند.
پاکستان تنها کشور مسلمانِ دارای بمب هستهای است. این کشور فقیر آسیایی بیش از ۶۰۰ هزار سرباز دارد که مأموریت اصلیشان مقابله با هند است؛ کشوری بسیار بزرگتر که سه جنگ بزرگ با پاکستان داشته است.
در اعلامیه روز چهارشنبه هیچ اشارهای به سلاحهای هستهای یا پرداخت پول از سوی عربستان نشده است. متن پیمان میگوید: «هرگونه تجاوز به یکی از دو کشور، تجاوز به هر دوی آنها محسوب خواهد شد.»
نخستوزیر پاکستان، شهباز شریف، در بیانیهای از محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، به خاطر «علاقه جدی او به گسترش سرمایهگذاریها، تجارت و روابط اقتصادی با پاکستان» قدردانی کرد.
نگرانیهای اسرائیل و هند
هند و پاکستان در اواخر دهه ۱۹۹۰ وارد باشگاه هستهای شدند و پاکستان موشکهایی ساخت که میتوانند سراسر هند را هدف بگیرند. اما در تئوری، همین موشکها اگر در جهت دیگر شلیک شوند، میتوانند به اسرائیل هم برسند.
عادل سلطان، افسر پیشین ارتش پاکستان و مسئول سابق در اداره راهبردی نظارت بر زرادخانه هستهای، گفت: «موشکهای ما کل خاک هند را پوشش میدهند. اسرائیل هیچوقت از وجود سلاح هستهای پاکستان راحت نبود. اما این توانایی در مقایسه با دیگران محدود است و فقط برای هند طراحی شده است.»
سال گذشته یک مقام ارشد کاخ سفید گفت پاکستان در حال توسعه موشکهای بالستیک دوربرد است که میتوانند فراتر از جنوب آسیا هم عمل کنند. اسلامآباد این موضوع را تکذیب کرد.
عبدالعزیز صاقر، رئیس مرکز پژوهشهای خلیج فارس در عربستان، گفت: «هنوز برای نتیجهگیری درباره جنبه هستهای این توافق زود است. اما رخدادهای اخیر نشان داد تکیه صرف به حمایت خارجی ـ بهویژه از سوی آمریکا ـ محدودیتهای خودش را دارد.»
بُعد منطقهای و پیامدها
ترامپ امیدوار بود در دور دوم ریاستجمهوری خود عربستان را به توافقهای «ابراهیم» بیفزاید و روابط این کشور با اسرائیل را عادی کند. اما ریاض روشن ساخته است که تا پایان جنگ غزه و آغاز روند تشکیل کشور فلسطین، چنین کاری نخواهد کرد.
پاکستان از سالها پیش تعداد اندکی نیروی نظامی در عربستان داشته، اما توافق این هفته نشاندهنده ورود بسیار پررنگتر اسلامآباد به منطقه است.
ملیحه لودی، سفیر پیشین پاکستان در آمریکا، گفت: «برای پاکستان این پیمان یعنی یک پرش بزرگ به درون خاورمیانه، هرچند که این منطقه بسیار پرتنش است.»
مشهد حسین، رئیس پیشین کمیته دفاعی مجلس سنای پاکستان، گفت: «از همان ابتدای تأسیس، نگاه پاکستان پاناسلامیستی بوده است. ما توان نظامی داریم و در مقابل، اقتصادمان با کمک این کشورها تقویت میشود. پاکستان حالا گزینه راهبردی تازهای برای کشورهای خلیج است.»
پاکستان با بودجه دفاعیاش که دستکم هفت برابر کمتر از هند است، نمیتواند رقابت کند. اما تزریق منابع سعودی میتواند تا حدی توازن ایجاد کند. عربستان همواره به پاکستان کمک مالی کرده، از جمله وام ۳ میلیارد دلاری اخیر.
وزارت خارجه هند هم روز پنجشنبه گفت که «پیامدهای این تحول را برای امنیت ملی خود و همچنین ثبات منطقهای و جهانی بررسی خواهد کرد.»
نظر شما