ازجمله عوامل مؤثّر در تربیت انسان، سختیها و شداید است که موجب صیقل خوردن گوهر وجود آدمی و شکوفایی استعدادها و کسب کمالات می شود. به بیان امیر مؤمنان علی (ع): «فِي تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَالِ؛ گوهر انسانها در آزمایشگاه دگرگونی احوال معلوم می‌شود».
صفات و سجایای نیکو در معرکه هرج و مرج و اغتشاش عالم تکمیل و تکوین می شوند. قرآن کریم می فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا اْلإِنْسانَ فی کَبَدٍ؛ همانا انسان را در رنج و سختی آفرینش داده ایم» و در جای دیگر می فرماید: «ان مع العسر یسرا؛ هر سختی آسانی را به همراه دارد.» آدمی باید مشقت ها را تحمل کرده و سختی ها را بر دوش کشد تا هستیِ لایق خود را بیابد. سختی ها و شدائد تازیانه تکامل همه موجودات و بالاخص انسان اند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در یکی از نامه های خود به عثمان بن حنیف، فرماندار خویش در بصره، به این نکته اشاره فرموده است که: «در ناز و نعمت زیستن و از سختی ها دوری گزیدن، موجب ضعف و ناتوانی می شود و برعکس، زندگی کردن در شرایط دشوار و ناهموار، آدمی را نیرومند و چابک می سازد و جوهر هستی او را آبدیده و توانا می گرداند.»
انسان عاقل و فهیم، در سخت ترین مراحل زندگی اش با یک تجزیه و تحلیل منطقی می تواند موجبات نزدیکی به خداوند و خشنودی او را فراهم آورد؛ با این نگرش که دنیا سرای آزمایش است و در این آزمایشگاه هر کس را به شیوه و ابزاری می آزمایند تا میزان ایمان و مقدار توان او سنجیده شود، چرا که موفقیت هایی که نصیب بشر شده است، عموما در سایه تحمل و بردباری بوده است.
شهید مطهری در این زمینه می نویسد: فلسفه شداید و بلایا فقط سنجش وزن و درجه و کمیت نیست. زیاد کردن وزن و بالا بردن درجه و افزایش دادن به کمیت است، امتحان نمی کند که وزن واقعی و حد و درجه ی معنوی و اندازه ی شخصیت کسی معلوم شود، امتحان می کند یعنی در معرض بلایا و شداید قرار می دهد که بر وزن واقعی و درجه معنوی و حد شخصیت آن بنده افزوده شود. امتحان نمی کند که بهشت واقعی و جهنم واقعی معلوم شود، امتحان می کند و مشکلات و شداید را به وجود می آورد که آن که می خواهد به بهشت برود، در خلال همین شداید خود را شایسته و لایق بهشت کند و آن که لایق نیست سر جای خود بماند.
علامه محمد تقی جعفری نیز در این باره می گوید: در راه تکامل شخصیت انسان گرفتاری و ناملایمات بی شماری است و برای این که انسان از آزمایش بیرون آید مانند طلا و نقره صاف و خالص از امتحان برآید بایستی بسوزد و بگدازد و کف های کالبد مادی و سایر آلایش طبیعی را از خود دور سازد
حقیقت انسان در شرایط گوناگون، خود را می‌نمایاند؛ در خشم و خرسندی، نیازمندی و بی‌نیازی، در آشوبها و فتنه‌ها. در این میان، تنعّم و نازپروردگی، روحیه انسان را شکننده و آسیب‌پذیر می‌سازد، امّا سختیها و شداید ـ البتّه با رویکردی درست بدانها ـ نقشی اساسی در تکامل آدمی دارد. در نظام تربیتی دین، درعینِ آنکه تندی و خشونت جایی ندارد و هیچ عملی مبتنی بر عُسْر و حرج نیست و تسهیل و تیسیر اصلی تربیتی است، به ویژه اینکه شریعت اسلام هم، شریعت سهله و سمحه است، امّا به منظور تربیت انسانهای باکرامت و باعزّت، نازپروردگی و تن آسایی مردود است و تعالیم دین بر نوعی سختی معتدل و معقول استوار است تا افراد را از ضعف و سستی بیرون بَرَد و در ضمن خو دادن ایشان به مشکل و سختی، راهِ رفتن آنان به سوی کمال مطلق را هموار سازد. این امر با عبادتها و تمرینهایی که با نوعی سختی مطبوع توأم است، صورت می‌گیرد.
امام علی (ع) دراین باره سخنی گویا دارد: «وَلكِنَّ اللهَ يَخْتَبِرُ عِبَادَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ يَتَعَبَّدُهُمْ بِأَنْوَاعِ الْمَجَاهِدِ، وَ يَبْتِلِيهِمْ بِضُرُوبِ الْمَكَارِهِ، إِخْرَاجاً لِلتَّكَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ، وَ إِسْكَاناً لِلتَّذَلُّلِ فِي نُفُوسِهِمْ، وَ لِيَجْعَلَ ذلِکَ أَبْوَاباً فُتُحاً إِلَى فَضْلِهِ، وَ أَسْبَاباً ذُلُلاً لِعَفْوِهِ؛ لیکن خداوند بندگانش را با سختیهای گوناگون می‌آزماید، و با مجاهدتها به بندگی وادارشان می‌نماید، و به ناخوشایندها آزمونشان می‌کند تا خودپسندی را از دلهایشان بزداید، و فروتنی را در جانهایشان جایگزین سازد، و آن را درهایی برای بخشش او و وسیله‌هایی برای آمرزش او قرار دهد».
نظر شما