روز جمعه امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه از برنامه خود برای مقابله با آنچه «جدایی طلبی اسلامی» می نامد رونمایی کرد و عنوان نمود که این برنامه دو هدف را دنبال می کند: مبارزه با افراط گرایانی که دست به خشونت می زنند و بهبود شکاف های اجتماعی.
وی نخستین رئیس جمهور فرانسه نیست که از اسلامی فرانسوی و جدید سخن می گوید. دولت های پیشین از دهه 1980 چنین برنامه ای را در سر می پروراندند اما در پیاده کردنش شکست خوردند. حالا مکرون که از سال 2017 و در پی دو سال حملات تروریستی خونین در فرانسه بر سر کار آمد، خود را برای انتخابات 2022 آماده می کند و برای این منظور می خواهد این طرح را با موفقیت اجرایی نماید
در کشوری که لائیسیته عنصر اصلی هویت ملی فرانسوی ها را تشکیل می دهد و بحث و جدل پیرامون اسلام (از حجاب گرفته تا تعدد زوجات) جزء ثابت زندگی روزمره مردم می باشد، تلاش دولت برای مدیریت و کنترل مذهب و ارائه مدل مورد نظر خود از دین، کار دشواری است.
به گفته منتقدان، قانونی که مکرون پیشنهاد داده و پارلمان در ماه دسامبر بررسی آن را آغاز خواهد کرد، قسمتی از جمعیت شش میلیونی مسلمانان فرانسه را به حاشیه خواهد راند و باعث می شود که آنان احساس بیگانگی با جامعه کنند. تمرکز اصلی طرح مکرون بر محدود کردن نفوذ خارجی است و می خواهد که امامان مساجد در داخل خود فرانسه تربیت شده و آموزش ببینند. اما از آنجا که اصل لائیسیته، دولت را از دخالت در موضوعات مذهبی منع می کند، فرانسه برای کنترل و مدیریت سازمان های اسلامی به مشکل خورده است.
الجزایر از مسجد جامع پاریس حمایت مالی می کند؛ و ترکیه، الجزایر و مراکش به فرانسه امام جماعت می فرستند. سال 2015 رئیس جمهور وقت فرانسه «فرانسوا اولاند» توافقی با مراکش امضا کرد که به موجب آن امامان مساجد فرانسه در رباط آموزش ببینند. ترکیه نیز به شکل ویژه ای در سازمان های فرهنگی و دینی فرانسه سرمایه گذاری کرده و این امر در زمان ریاست جمهوری اردوغان افزایش چشمگیری داشته است.
دولت مکرون معتقد است که نفوذ خارجی باعث ورود افکار و اندیشه های رادیکال به کشور و تکرار حملات تروریستی شده است. طرح وی به گفته خودش «آموزش و ترویج اسلامی روشن فکرانه است که با ارزش های جمهوری سازگار می باشد».
گرچه مکرون به هنگام سخن گفتن از جدایی طلبی اسلامی، تأکید کرد که منظورش «اسلام گرایان رادیکال» است نه اسلام به طور کلی؛ اما در ادامه، اسلام را دینی خواند که در تمام جهان به بحران بدل شده است. این سخن باعث خشم برخی از مسلمانان فرانسه شد؛ در بیانیه ای که توسط 100 مسلمان که بسیاری شان دانشگاهی و فعال اجتماعی بودند به امضا رسید، عنوان شده بود که «دولت ها عوض می شوند، اما حساسیتی که به اسلام دارند باقی می ماند. مکرون در سخنرانی خود از جنگ علیه تروریسم فراتر رفت و با هدف قرار دادن کل اسلام و مسلمانان، زین پس در مشکلاتی که مسلمانان با آن روبرو هستند، نقش دارد»
به گفته «ریم علوان» دکترای آزادی ادیان و آزادی های مدنی در فرانسه و شمال آفریقا «قرار بود که مکرون در مورد جدایی طلبی و تکثرگرایی صحبت کند، اما او تمرکز خود را تنها روی اسلام قرار داد». وی افزود که رفتارهای جدایی طلبانه قطعا خطرآفرین است اما «سؤال این است که معیار تشخیص رفتار جدایی طلبانه چیست؟ آیا اگر زن مسلمانی حجاب پوشید، می توان این کار را شکلی از رفتار جدایی طلبانه دانست؟»
اما «طارق اوبرو» امام جماعت بوردو که در سالهای اخیر به رئیس جمهور مشاوره هایی نیز داده است، با این نظر که مکرون در سخنرانی خود از الفاظ نامناسبی در توصیف اسلام و مسلمانان استفاده کرده، مخالف است «وی مسلمانان افراطی و جمعیت مسلمانان فرانسه را جمع نبست». اوبرو خاطرنشان کرد که رادیکالیسم مورد نظر مکرون به خوبی تعریف نشده است و این امر می تواند تمایز بین اعمال افراطی با آنچه ما عرف و رویه های سنتی در دین می دانیم را مشکل کند.
محور طرح مکرون، تربیت امامان جماعت در خود فرانسه و دادن مجوز به آنان است. این طرح همچنین آموزش زبان عربی در مدارس دولتی، افزایش کنترل و محدود کردن آموزش دینی در مکان های خصوصی، محدود کردن آموزش در خانه و مقابله با رفتار و گفتارهایی را شامل می شود که با ارزش های جمهوریت مغایرت دارد و از جمله آن تفکیک جنسیتی در استخر هاست.
به گفته علوان «اکثریت مسلمانان فرانسه زندگی خود را می کنند و مالیات می پردازند، حال آنکه در سخنرانی مکرون هیچ اشاره ای به انان نمی شود. برای دولتی که مطابق قانون قرار نیست در امر دین دخالت کند، خنده دار است که دنبال راههای مختلف برای کنترل دین باشد». وی افزود که این سخنرانی را می توان تلاشی از طرف مکرون برای جلب توجه مردم دانست «وی در تلاش است که در انتخابات ریاست جمهوری، بیشتر به موضوعات امنیت، مهاجرت و اسلام پرداخته شود تا موضوعات اقتصادی، ضعف در ارائه خدمات عمومی و سوء مدیریت در مقابله با بحران کووید 19». هفته گذشته فرانسه شاهد رکوردی بی سابقه در تعداد مبتلایان به کووید 19 بود و این هفته محدودیت های تازه ای برای مهار کرونا در سراسر کشور وضع شد.
اما اجرای بسیاری از بخش های طرح مکرون با مشکل مواجه است و مهمترین عامل بازدارنده، ارزش های سکولاری است که رئیس جمهوری، خود بارها در سخنرانی ای که ارائه داد، به آن ارزش ها اشاره کرد. برای مثال قانون 1905 که به جدایی کلیسا از دولت اشاره می کند و درصدد پایه ریزی لائیسیته است، صراحتا دولت را از دخالت در امور مذهبی و خصوصی مردم منع می کند.
آنگونه که «الیویر روی» استاد دانشگاه فلورانس می گوید: «دفاع از سکولاریسم با طرح مکرون که بر پایه مداخله دولت در دین بنا شده، تناقض دارد؛ به همین دلیل است که سالهاست دولت های مختلف نتوانسته اند در این زمینه کاری از پیش ببرند»؛ زیرا خود دولت نمی تواند امام تربیت کرده و مجوز دهد. برای مثال مکرون احتمالا «شورای دین اسلام فرانسه» (CFCM) را که نیکولا سارکوزی در سال 2003 ایجاد کرد، مسئول تربیت امامان و اعطای مجوز به آنان کند؛ اما این کار نیز مغایر هدف اعلام شده ی مکرون مبنی بر پاک سازی اسلامِ موجود در فرانسه از نفوذ خارجی است. طبق یک نظرسنجی که در سال 2016 صورت گرفت تنها یک سوم از مسلمانان فرانسه راجع به CFCM می دانند و برخی از انها منتقد ساختار غیرشفاف رهبری این نهاد و ارتباط نزدیک آن با قدرت های خارجی هستند.
آنگونه که اوبرو می گوید « CFCM را می توان نماینده اسلامِ ترکیه و مغرب دانست». اما از نظر «مروان محمد» فعال مسلمان و رئیس سابق گروه ضد تبعیض موسوم به «جمعیت ضد اسلام هراسی در فرانسه» مشکل این نهاد عمیق تر از این است «انتقاد اصلی به CFCM این نیست که کشورهای خارجی را نمایندگی می کند، بلکه این است که نتوانسته همه مسلمانان فرانسه را گرد هم آورد و سیاست ها و قوانین تبعیض آمیز علیه اسلام را به چالش بکشد». وی افزود «یکی از کاستی های مهم طرح مکرون این است که ما به مسلمانانی که به مسجد می روند حق انتخاب امامانشان را نمی دهیم، حال انکه نه به یهودیان، یک خاخام خاص تحمیل می کنیم نه مسیحیان را مجبور به اقتدا به یک کشیش خاص می نماییم».
علاوه بر مشکل اعطای اعتبار به امامان از طرف دولت، یک مشکل اجرایی دیگر نیز وجود دارد: دولت نمی تواند مسلمانان را مجبور کند که صرفا پای منبر امامانی که مجوز دارند بنشینند. به گفته روی «این کار نقض قانون اساسی است و در صورت طرح در دادگاه حقوق بشر اروپا، به سرعت جلوی آن گرفته می شود».
گرچه طرح مکرون منحصرا بر اسلام متمرکز است، اما در صورتی که به قانون بدل شود، همه مذاهب و ادیان را شامل می گردد؛ چراکه طبق قانون 1905 همه مذاهب در برابر قانون برابر هستند. به گفته اوبرو «قانون باید همه اشکال جدایی طلبی را خطاب قرار داده، مدلل و جامع باشد و صرفا یک جامعه را هدف قرار ندهد». اگر مسلمانان فرانسه دریابند که نسبت به پیروان سایر ادیان، قانون بیشتر روی آنان اعمال می شود، در آن صورت می توانند دولت را به دادگاه بکشند.
در خصوص نظارت بر آموزش دینی نیز، باید برابری بین همه ادیان برقرار شود و مدارس کاتولیک ها و یهودیان هم مورد نظارت قرار گیرند تا ثابت شود که این بخش از طرح، با متن و روح قانون 1905 تطابق دارد
اینکه طرح مکرون نه فقط اسلام که همه ادیان را محدود می کند، از چشم رقبای سیاسی وی دور نمانده است. در اعلامیه ای که حزب راست افراطی جبهه ملی فرانسه بعد از سخنرانی مکرون منتشر کرد، آمده است «مایه تأسف است که به نام مبارزه با اسلام افراطی، آزادی های فرانسویان به ویژه والدین محدود می شود». ذکر والدین، اشاره به دستوراتی دارد که در طرح مکرون در باب آموزش در خانه و آموزش خصوصی مذهب آمده است. جمهوریخواهان راست میانه، قسمت هایی از طرح مکرون را تمجید کردند و حتی آن را کافی ندانسته، خواستار مقابله با مهاجرت شدند؛ اما در مقابل، احزاب دست چپی به تمرکز مکرون بر اسلام به عنوان تنها شکل از جدایی طلبی که جامعه فرانسه را گرفتار ساخته، حمله کردند.
واکنش های سیاسی به برنامه های مکرون نشان می دهد که وی به هدف پیروز شدن در انتخابات آینده، در پی جلب آرای راست گرایان افراطی است. روی با اشاره به حزب راست افراطی که در سال 2018 نام خود را به جبهه ملی تغییر داد، گفت «برای 20 سال، رؤسای جمهور فرانسه کوشیده اند که آراء جبهه ملی را بدست آورند و در تمام این سالها شکست خورده اند». در چند ماه گذشته مکرون تمرکز خود را در موضوعات امنیتی و هویتی دو برابر کرده است، با این امید که رأی دهندگانِ دست راستی را در انتخابات 2022 -که احتمالا با رهبر راست افراطی «مارین لوپن» رقابت خواهد کرد- به سمت خود جلب کند؛ به خصوص اینکه طبق نظرسنجی ها، این دو نفر شانه به شانه هم هستند.
مکرون در سخنرانی خود اشاراتی نیز به نقش فرانسه در تقسیمات جغرافیای معاصر داشت. به رسمیت شناختن میراث استعماری فرانسه توسط مکرون ابتدا در مبارزات انتخاباتی سال 2017 انجام شد و پس از آن نیز در طول دوران ریاست جمهوری اش تکرار گشت. وی روز جمعه در سخنرانی اش با اشاره به تنش هایی که پیرامون گذشته استعماری فرانسه وجود دارد، گفت «ما خود این جدایی طلبی را ایجاد کرده ایم؛ ما در حاشیه شهرها اجتماعی پر از فقر و مشکل ساخته ایم و وعده های جمهوری را در آنجا عملی نکرده ایم». تقریبا همه در فرانسه متفق القول هستند که جامعه مهاجر با سایر مردم، فاصله زیادی از حیث ثروت و فرصت های اجتماعی-اقتصادی دارند؛ بیشتر در مناطق حاشیه ای شهرهای بزرگ زندگی می کنند که بیکاری در این مناطق دوبرابر میانگین کل کشور است و خدمات اجتماعی بسیار اندک می باشد.
مکرون که این سخنان را در تلاش برای پیروزی بر چپ گراها می گفت، ناخواسته توجه ها را معطوف به چیزی کرد که بسیاری از چپ گراها نقطه ضعف دوران ریاست جمهوری وی می دانند: سیاست اجتماعی. مکرون در ابتدای کارش به دلیل برنامه ای که برای تقویت تجارت ارائه داد و تصمیم به قطع مالیات بر ثروت، لقب «رئیس جمهور ثروتمندان» را گرفت؛ اما برای کاهش تبعیض هایی که حاشیه نشینان در زمینه مسکن با آن روبرو بودند و بهبود چشم انداز اقتصادی آنها کاری نکرد. به گفته محمد «مکرون حاشینه نشینان را به حال خود رها کرده است؛ او هیچوقت به وجود رفتارهای خشونت آمیز در نیروهای پلیس اعتراف نکرده و برنامه های اجتماعی مثل آموزش و بهداشت و مسکن برای او در اولویت نیست؛ سیاست هایش با آنچه می گوید تناقض دارد».
گرچه مکرون اسلام روشن فکر و جدا شده از نفوذ خارجی را سدی در برابر اسلام افراطی می داند، تجربیات اخیر فرانسه در خصوص تروریسم این فرض را به چالش می کشد. بیشتر مرتکبین حملات تروریستی در فرانسه از خارج نیامده بودند، بلکه تابعیت فرانسه را داشتند و اغلب به جای تعصبات مذهبی دارای سابقه جرائم جزئی و کوچک بودند. بسیاری از آنان به شکل آنلاین و خارج از محیط های مذهبی رادیکال شدند. متخصصان اشاره می کنند که سلفی گری در داخل خاک فرانسه در حال رشد است و بستن مرزهای فرانسه به روی امامان خارجی، این مشکل را چندان حل نمی کند؛ چنانکه به گفته اوبرو «بیشتر امامانِ رادیکال، در فرانسه بدنیا آمده اند».
روی مدتهاست روی این موضوع کار می کند که برای مبارزه با افراط گرایی، نیاز به سیاست گذاری اجتماعی است نه مبارزات ایدئولوژیک و الهیاتی. وی معتقد است که طرح مکرون برخاسته از درک نادرست وی از دین است «ما به شکلی عمل می کنیم که گویی دین ظرفی است منفعل که هرچه درونش بریزی به همان شکل در می آید لذا فقط باید امامان و واعظان را تغییر دهیم تا دین تغییر کند و به تبع ان دینداران نیز تغییر یابند؛ اما این دستورالعمل کار نمی کند.»
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما