رئیس جمهور ایران در تلاش برای تقویت مشروعیت خود، از مهاجران ایرانی خواست که به سرزمین اجدادی‌شان بازگردند و به توسعه اقتصادی، اجتماعی، صنعتی و فناوری ایران کمک کنند. دولت رئیسی موانع و مشکلات اقتصادی و سیاست خارجی بسیاری پیش رو دارد، از این رو به سرمایه‌گذاری و دارایی‌های ایرانیان خارج از کشور به عنوان یک راه‌حل برای چالش‌های کشور می‌نگرد
دسامبر 2021 حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران اعلام کرد که دولت در حال آماده شدن برای ارائه لایحه‌ای به مجلس برای «حمایت از ایرانیان خارج از کشور» است و یک وب‌سایت ایجاد کرده که در آن ایرانیان می‌توانند بدون اینکه نگران پیگیرد سازمان‌های قضائی و اطلاعاتی باشند، از ایمنی سفر خود به ایران اطمینان حاصل کنند
وی افزود: وزارت خارجه مسئولیت کامل حفاظت از حقوق و آزادی‌های ایرانیان مهاجر را بعد از بازگشت به وطن برعهده خواهد گرفت و تأکید کرد که ابهامات پیرامون مواضع جمهوری اسلامی در مورد تابعیت دوگانه، باید یک‌بار همیشه حل شود
طبق ماده 989 قانون مدنی، دولت تابعیت دوگانه را به رسمیت نمی‌شناسد و تابعیت دوم افراد ایرانی‌الاصلی که گذرنامه خارجی گرفته‌اند باطل است
مقامات ایران مدت‌هاست که از تعداد فزاینده ایرانی‌هایی که در جستجوی فرصت‌های سرمایه‌گذاری، اشتغال و تحصیل به دیگر کشورها مهاجرت کرده و میلیون‌ها دلار سرمایه را از کشوری که خود دچار کمبود نقدینگی است خارج می‌کنند، ابراز نگرانی می‌کنند. با این وجود برای بررسی و رسیدگی به علل اصلی فرار سرمایه‌های انسانی کاری انجام نمی‌دهند
برآوردها از جمعیت ایرانی خارج از کشور متفاوت است و محاسبه رقم دقیق نیز کار ساده‌ای نیست زیرا بسیاری نمی‌خواهند به عنوان ایرانی شناخته شوند. با این حال وزارت خارجه در گزارشی که سال 2021 منشتر کرد گفت که حدود 4 میلیون ایرانی خارج از کشور زندگی می‌کنند که از این میزان 1.5 میلیون نفر در یالات متحده هستند. بر اساس جدیدترین بررسی سالانه اداره سرشماری آمریکا که سال 2018 منتشر شد، بیش از 467000 آمریکایی، تبار ایرانی دارند
طبق تخمین‌ها مجموع دارایی خالص ایرانیان مقیم خارج از کشور حدود 1.3 تریلیون دلار است اما برخی از مقامات دولتی این میزان را 2 تریلیون دلار ارزیابی کرده‌اند
از آنجا که چشم‌انداز اقتصادی کشور تیره‌تر می‌شود، آزادی‌های مدنی محدودتر می‌گردد و حفظ روابط عادی با جهان خارج نیز دور به نظر می‌رسد، ایرانیان روز به روز مهاجرت را نه تنها به کشورهای پردرآمد اروپایی و آمریکای شمالی، که به کشورهای همسایه نیز ترجیح می‌دهند. گرچه کشورهایی همچون ترکیه، گرجستان و ارمنستان سابقه دموکراتیک خوبی ندارند اما از آنجا که از آزادی‌های اجتماعی، امکانات اقتصادی و تعامل با جامعه بین‌الملل برخوردار هستند و این موارد در ایران دیده نمی‌شود، به مقصدی جذاب برای مهاجران ایرانی تبدیل شده‌اند
بر اساس گزارش رصدخانه مهاجرت ایران، بین سال‌های 2017 تا 2020 تعداد مهاجران ایرانی نسبت به سال‌های گذشته سه برابر شده است. تنها در سال 2020 بدنبال شیوع همه‌گیری کووید 19 که با واکنش نامناسب دولت ایران و سقوط بخش بهداشت کشور مواجه شد، 3000 پزشک درخواست بازنشستگی و مهاجرت پیش از موعد ارائه دادند زیرا از پس کار زیادی که بر دوششان گذاشته شده بود بر نمی‌آمدند و این درحالی بود که در ازای این کار طاقت‌فرسا، دستمزد پایینی دریافت می‌کردند
در تحقیقات دانشگاهی، از مهاجرت ایرانیان با عنوان فرار مغزها نام برده شده است. گزارش صندوق بین‌المللی پول در سال 1999 نشان می‌داد که حدود 25% از ایرانیان تحصیلکرده به کشورهای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی مهاجرت کرده‌اند. این مشکلی بود که در سال‌های بعد نیز ادامه یافت. ایران در نتیجه خروج شهروندان تحصیلکرده و ماهر خود متحمل خسارت اقتصادی هنگفتی می‌شود که بر اساس بعضی گزارش‌ها میزان این خسارت، سالانه به 150 میلیارد دلار می‌رسد
بدیهی است کشوری که هدف تحریم‌های سخت اقتصادی قرار گرفته، به دلیل فساد از هم فروپاشیده و گرفتار فقر و بیکاری گسترده شده است، جذابیت خود را برای ساکنانش از دست می‌دهد و باعث می‌شود که به امید آینده‌ای بهتر و صلح‌آمیزتر به کشورهای دیگر روی آورند. در چنین شرایطی متأسفانه اوضاع نه تنها رو به بهتری نمی‌رود که روز به روز بدتر هم می‌شود. دولت، حقوق فرهنگی، اجتماعی و مدنی را محدودتر کرده و با ایجاد فشار اقتصادی و سرکوب آزادی‌های شخصی، نسل جوان را متقاعد کرده است که اگر بدنبال زندگی شادی هستند بهترین تصمیم این است که چمدان خود را ببندند و از کشور بروند
شاید بتوان مشکلات اقتصادی کشور را به فشار خارجی نسبت داد اما سؤال این است که چرا دولت اصرار دارد با دخالت در سبک زندگی و انتخاب‌های شخصی شهروندان، وضعیت را پیچیده‌تر و غیرقابل دفاع‌تر کند؛ درحالیکه سلب آخرین بقایای آزادی از مردم، باعث تشدید مهاجرت می‌شود
اگر بخواهیم به نمونه‌ای از این سلب آزادی‌ها و اعمال محدودیت‌های بیشتر اشاره کنیم، طرحی است که دولت و مجلس دارند روی آن کار می‌کنند تا دسترسی ایرانیان را به اینترنت جهانی محدود کرده و طرح اینترنت ملی را اجرایی نمایند. کارشناسان هشدار می‌دهند که اجرای این طرح می‌تواند شاغلان حرفه‌های مرتبط همچون برنامه‌نویسان و مهندسان فناوری اطلاعات را از کشور فراری دهد زیرا کسب درآمد که در شرایط تحریم دشوار شده بود، بدون دسترسی به اینترنت دیگر غیرقابل تصور می‌شود
ظاهرا رهبران ایران متوجه شده‌اند که فرار افسار گسیخته سرمایه انسانی، کشور را با سرعت بیشتری به سوی قهقرا برده و هزینه‌های جدیدی بر دولتی که خود برای نجات از تحریم‌های اقتصادی دچار مشکل شده، تحمیل می‌کند. ولی با این وجود نشانه‌ای وجود ندارد که نشان دهد دولت در پی بهبود و تنظیم رابطه خود با ایرانیان مهاجر و بهره‌گیری از پتانسیل انها برای بازسازی کشور است. گام‌هایی که دولت رئیسی برداشته، کمک چندانی به هموار کردن مسیر مهاجران برای داشتن زندگی پررونق و امن در ایران، پاسداشت حقوق اساسی آنها و ادغام ایران با جامعه بین‌الملل نمی‌کند
قانونی که دولت با هدف حمایت از ایرانیان خارج از کشور در نظر دارد، بیشتر یک اقدام تبلیغاتی است و نتیجه ملموسی نخواهد داشت. گام نخست در تشویق ایرانیان به بازگشت، تغییر در اصول و سیاست‌های بنیادین جمهوری اسلامی است زیرا همین اصول و سیاست‌ها است که هزاران ایرانی را وادار به ترک کشور خود کرده است. از جمله این سیاست‌ها حجاب اجباری، کاهش آزادی رسانه‌ها و اتحادیه‌های دانشجویی و هزینه عجیبی است که صرف توسعه برنامه هسته‌ای می‌شود. اما ابراهیم رئیسی از آن دست رهبرانی نیست که از اصلاح سیاست‌های نظام در این حوزه‌ها حمایت کند
در سال‌های اخیر تعداد زیادی از ایرانیان دو تابعیتی پس از سفر به تهران برای دیدار از خانواده‌ها یا انجام پروژه‌های شغلی و تحصیلی بازداشت شده‌اند و در هر مورد از این بازداشت‌ها، روابط ایران با کشورهایی که این افرد تابعیت آن را داشته‌اند متشنج شده است
معروف‌ترین مورد بازداشت نازنین زاغری کارمند ایرانی یک خیریه بریتانیایی است که از آوریل 2016 به اتهام جاسوسی و اقدام علیه امنیت ملی در زندان می‌باشد. پنج وزیر خارجه انگلیس برای آزادی او تلاش کردند و این موضوع اکنون به یک چالش جدی بین ایران و انگلیس بدل شده است؛ به طوری‌که بارها در پارلمان انگلیس نیز مطرح شده و بوریس جانسون و ترزا می نخست وزیران فعلی و سابق انگلیس به صراحت نسبت به این اقدام ایران اعتراض کرده‌اند
هم اکنون حداقل 15 شهروند دوتابعیتی از جمله یک تاجر ایرانی-اتریشی، یک استاد ایرانی-فرانسوی دانشگاه و یک فعال حقوق زنان ایرانی-آلمانی در ایران بازداشت و در انتظار محاکمه هستند یا درحال سپری کردن محکومیت‌های طولانی خود می‌باشند
این اقدامات باعث شده ایران به عنوان کشوری شناخته شود که از گروگان گرفتن افراد دوتابعیتی به عنوان ابزاری برای چانه‌زنی و گرفتن امتیازات سیاسی، امنیت و اقتصادی از طرف مقابل استفاده می‌کند. ولی حتی اگر نیت ایران به واقع این نباشد، با این بازداشت‌ها باعث می‌شود هزاران ایرانی دوتابعیتی دیگر ترسیده و سفر خود را به ایران کنسل کنند
کوتاه سخن اینکه ایده استفاده از دانش، تخصص، تجربه و ثروت جامعه مهاجر ایرانی در شرایطی که ایران تشنه سرمایه‌گذاری و حل مشکل رکود اقتصادی است، ایده بسیار مترقی و خوبی است اما قبل از اینکه دولت اعلام کند چنین طرحی را مدنظر دارد، باید لزوم تغییر و اصلاح در سیاست‌هایی که سبب دوری بسیاری از ایرانی‌ها از وطن مادری‌شان شده را بپذیرد
موانع بزرگی برای عادی سازی روابط حکومت ایران با جامعه مهاجر وجود دارد و مادامی که ایرانیان تشخیص دهند عزم زیادی برای استقبال واقعی از آنها وجود ندارد، راه‌اندازی وب سایتی برای آنکه مسافران مطمئن شوند در بدو ورود به ایران دستگیر نخواهند شد، اهمیت خود را از دست خواهد داد
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما