رشد مهاجرت داخلی در ایران در پی تغییرات اقلیمی

کاهش میانگین بارندگی سالانه، افزایش دما و کمبود شدید آب از عوامل اصلی مهاجرت داخلی ناشی از تغییرات اقلیمی در ایران است. با تشدید امواج هوای گرم در سال 2022 میزان مهاجرت فصلی نیز افزایش یافت و سیل و طوفان های گردوخاک نیز، جابه جایی را در شهرها شدت داد. همه اینها درحالی است که دولت برنامه ای برای مقابله با تأثیر تغییرات اقلیمی ندارد و در این زمینه هیچ سرمایه گذاری نکرده است

سال 2021 حدود 41000 نفر به دلیل خشکسالی، طوفان های شن و گردوغبار، سیل، بلایای طبیعی و تخریب زمین مهاجرت کردند که جابه جایی 2300 نفر از آنها تنها به دلیل طوفان بود. این مهاجرت ها تأثیرات منفی بر اشتغال، امنیت غذایی و اقتصاد –هم در سطح محلی و هم در سطح ملی- گذاشته است

در دو دهه گذشته مهاجرت های ناشی از تغییرات اقلیمی در کشور، ده برابر شده است؛ اگر روند فعلی ادامه یابد مشکل در سالهای آینده بسیار بدتر خواهد شد. ایران در مجموع نزدیک به 88 میلیون نفر جمعیت دارد و طبق براوردها جزء کشورهایی است که از تغییرات اقلیمی و افزایش جهانی دما به شدت آسیب خواهد دید. به گفته سازمان ناسا تا سال 2050 زندگی در ایران بسیار دشوار خواهد شد

استان هایی که بیشترین آسیب را از مهاجرت های اقلیمی می بینند، عبارتند از: خوزستان، لرستان، اصفهان، همدان، کرمان، یزد و سیستان و بلوچستان

مهاجران عموما به مناطقی می روند که شرایط آب و هوایی بهتری دارد. در چابهار تعداد فزاینده ای از مردم در نتیجه تغییرات اقلیمی مجبور به جابه جایی به حاشیه شهرها شده اند. با توجه به خشکسالی در جنوب ایران، مهاجرت به مناطق شمالی کشور افزایش یافته است

از آنجا که برخی از مناطق کشور بر اثر مهاجرت خالی از سکنه می شوند، این امر ممکن است پیامدهایی برای امنیت ملی داشته باشد. مناطق مرزی برای حفظ تمامیت ارضی و ساختار جغرافیایی یکپارچه ایران اهمیت زیادی دارد اما مهاجرت گسترده به دلیل عوامل اقلیمی و اقتصادی، بسیاری از این مناطق را خالی از سکنه کرده است

مردمی که در مناطق کویری مرکز ایران زندگی می کنند، با بادهایی مواجه هستند که سطح خاک را تخریب می کند و بر منابع آب زیرزمینی تأثیر می گذارد. این امر بسیاری از مردم این مناطق را وادار به مهاجرت به تهران و حواشی دریای خزر کرده است. تهران اهن ربایی بزرگ برای مهاجران بوده است؛ در طول دو دهه گذشته هر سال 200 تا 250 هزار نفر بر جمیعت این شهر افزوده می شود. رشد سریع جمعیت منجر به توسعه نامتوازن شهری شده و زندگی در پایتخت را بیش از پیش دشوار کرده است. به گفته یکی از مقامات شهری جمعیت تهران سالانه 1.7% رشد می کند و طی دو دهه آینده به 15 میلیون نفر خواهد رسید. ارقام دیگر افزایش سالانه جمعیت شهر را چیزی بیش از این یعنی حدود 600000 نفر نشان می دهد. آمارهای سال گذشته نشان می دهد که نزدیک به دو سوم جمعیت تهران متولد این شهر نیستند و جمعیتی که حومه تهران زندگی می کنند معادل جمعیت 15 استان دیگر ایران است

با توجه به افزایش مهاجرت اقلیمی داخلی در ایران، همه بخش های کشور تحت تأثیر این مهاجرت ها قرار خواهند گرفت و هیچ استانی مصون نیست. البته مشکل مهاجرت اقلیمی مشکلی محلی یا منطقه ای نیست؛ طبق گزارش بانک جهانی بیش از 200 میلیون نفر در سراسر جهان تا سال 2050 در نتیجه تغییرات اقلمیی در داخل کشور خود مهاجرت خواهند کرد

مهاجرت داخلی در ایران پدیده جدیدی نیست و تغییرات اقلیمی تنها آخرین عامل از این نوع مهاجرت بوده است. قانون اصلاحات ارضی سال 1963 و پس از آن رونق صنعت نفت منجر به مهاجرت داخلی قابل توجهی شد. انقلاب 1979 و جنگ ایران و عراق مهاجرت از روستا به شهر را سرعت بخشید و شهرهای ایران به جاذبه ای برای کسانی بدل شد که بدنبال فعالیت های سیاسی و فرصت های شغلی بودند. در سه دهه گذشته بیش از یک میلیون نفر در داخل ایران جابه جا شده اند که نتیجه ان کاهش 5 درصدی جمعیت روستاها از سالهای 1996 تا 2011 بوده است

تجربه اخیر مهاجرت داخلی در ایران که در پی بروز خشکسالی رخ داده، بدترین تجربه تاریخ پنج دهه گذشته کشور بوده است. مهاجرت ناشی از کمبود آب، چالشی بزرگ برای ایران است. در ایران 75% از جمعیت در کمتر از 40% از خاک کشور در مناطق پرآب شمال و غرب زندگی می کنند؛ این درحالی است که نیم قرن پیش 60% از جمعیت 30 میلیونی ایران در این مناطق زندگی می کردند. تسریع بیابان زایی و جنگل زدایی در این مناطق در کنار اقدامات مخرب زیست محیطی و الگوی مصرف بالای آب، منابع آب زیرزمینی را تحت فشار قرار داده و باعث ورشکستگی آب در سطح ملی شده است

در جنوب غربی کشور از جمله استان خوزستان، کمبود آب نتیجه تغییر الگوهای کشاورزی به سمت محصولات پرمصرف آب است که به عنوان بخشی از تلاش برای خودکفایی و امنیت غذایی ایجاد شده است. این امر با افزایش ساخت سدها و انحراف آب به سمت پروژه های صنعتی از جمله کارخانه های فولاد در نقاط مختلف همراه شده است

دولت همچنین سیاست انحراف آب به سمت شهرهای بزرگ را در دستور کار قرار داده است. هر یک از این عوامل در مشکلات آبی کشور نقش دارند و همه اینها در کنار تغییرات اقلیمی، منجر به تشدید مهاجرت داخلی شده اند

درحالی که مهاجرت اقلیمی مسئله ای جدی در ایران است، نشانه ای دیده نمی شود که دولت برای کاهش این مشکل برنامه ای داشته باشد. چند سال پیش وزیر کشاورزی زنگ خطر کمبود آب را به صدا در آورد و هشدار داد که اگر روندهای اقلیمی کنونی مورد توجه قرار نگیرد، ممکن است 70% جمعیت یعنی چیزی حدود 50 میلیون ایرانی در نهایت مجبور به ترک کشور شوند. کارشناسان از دولت می خواهند راهکارهایی برای مقابله با این مشکل ارائه دهد و در مناطق شهری که مقصد اصلی مهاجران هستند زیرساخت های مناسبی فراهم کند

یک راه حل می تواند استفاده از شیوه های سنتی و سازگار با محیط زیست معماری و طراحی شهری در ایران باشد. این شیوه ها مبتنی بر استفاده حداکثری و کارآمد از زمین، انرژی و منابع آبی است. به عنوان مثال خانه های سنتی گناباد در شرق ایران در وسط حیاط قرار گرفته اند؛ دیوارها محافظ خوبی در برابر طوفان های گردوغبار است و طراحی پنجره ها و سقف ها به نحوی است که نور طبیعی و جریان هوا را برای اهالی خانه فراهم می کند. اتاق های اطراف حیاط برای استفاده از فصول مختلف طراحی شده است. خانه های سنتی ایرانی در کنار هم در کوچه های باریک ساخته می شوند تا در برابر نوسانات شدید آب و هوایی در کویر یا در فصول خشک، محافظ هم باشند. ادامه ساخت چنین بناهایی مردم را تشویق می کند تا به جای اتوموبیل از دوچرخه و موتور برای تردد استفاده کنند

اجرای سیستم قنات نیز به جریان طبیعی آب کمک می کند و از سیلاب های ناشی از تغییرات اقلیمی محافظت می نماید. در واقع معماری سنتی شهرهایی همچون یزد، در برابر سیل بسیار بهتر از ساختمان های مدرن مقاومت کرده و سقف های گنبدی شکل این خانه ها در نقش فیلتر هوا عمل می کند. کوتاه سخن اینکه با استفاده از تکنیک های بومی می توان سازگاری در برابر تغییرات اقلیمی را به حداکثر رساند و زندگی را برای مردم آسان تر کرد.

منبع: مؤسسه خاورمیانه

مترجم: فاطمه رادمهر