اصلاحات بن‌سلمان موضوع بحث محافل مختلف در عربستان در سال‌های اخیر بوده است. برنامه چشم‌انداز 2030 که سال 2016 آغاز شد، سنگ‌بنای نوسازی و اصلاحاتی قرار گرفت که رهبران سعودی مشتاق به انجام آن بودند. تغییرات مورد نظر، در درجه اول اقتصادی هستند: کاهش وابستگی به نفت، تنوع بخشیدن به اقتصاد و افزایش مشارکت نیروی کار سعودی. با این حال اهمیت جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی این اصلاحات نیز کم نیست زیرا که تغییرات در این عرصه‌ها، نیازمند تغییر در باور و نگاه جامعه می‌باشد.
گزارش‌‌های اخیر مؤسسه نظارت بر صلح و مدارا در آموزش مدارس (IMPACT-se) تغییرات در حوزه سیاست آموزشی را مورد توجه قرار داده است. یافته‌های این گزارش‌ها که یکی در سال 2021 و دیگری در سال 2020 انتشار یافته و بر کتاب‌های درسی عربستان متمرکز شده، نشان می‌دهد که عربستان در تدوین کتاب‌های درسی خود به طور چشمگیری در مسیر اعتدال گام برداشته است. وجود مطالب بنیادگرایانه‌ای که مروج خشونت است، مدت‌ها در کتاب‌های درسی عربستان دیده می‌شد. در گزارش سال 2020 مؤسسه (IMPACT-se) امده است که بین سال‌های 1999 تا 2002 در کتاب‌های درسی عربستان «مسیحیان و یهودیان کافر و دشمن اسلام و مسلمانان معرفی شده و محکوم می‌شدند». حتی پس از یازده سپتامبر و درک این امر که برنامه‌های درسی ممکن است در رادیکالیزه شدن بسیاری از هواپیماربایان نقش ایفا کرده باشد «مطالبی که مروج خصومت و نابردباری بود، همچنان در کتاب‌های درسی باقی ماند».
با این حال در چند سال گذشته، اصلاحات در برنامه‌های درسی با سرعت و عمق بیشتری ادامه یافت. (IMPACT-se) اشاره می‌کند که از دسامبر 2020 حداقل «22 درس ضد مسیحی و ضد یهودی حذف یا تغییر داده شده است؛ همین اتفاق در مورد پنج درس درباره کفار و مشرکان نیز افتاده است. یک واحد درسی که به موضوع جهاد برای گسترش اسلام و حفاظت از سرزمین‌های اسلامی می‌پرداخت، این عمل را به عنوان تقوا ستایش می‌کرد و مجوز استفاده از خشونت را می‌داد حذف شده و بخش‌هایی از کتاب‌های درسی که از مجازات اعدام برای جرم لواط و ارتداد حمایت می‌کرد، نیز در سال‌های اخیر حذف شده است».
این تغییرات در راستای چشم‌انداز گسترده‌تری است که پادشاهی برای عربستان در نظر دارد. برای مثال امیدوار است که راه گردشگری در این کشور باز شود و بتواند عربستان را مقصدی جذاب برای شرکت‌های خارجی معرفی کند. در همین راستا یکی از مسائلی که در گزارش (IMPACT-se) مورد بحث قرار گرفته، ارتباط بین اهداف اقتصادی و تغییرات فرهنگی و اصلاحات آموزشی است؛ در این گزارش می‌خوانیم «سخت‌گیری و نفرت از دیگران به تقویت پتانسیل‌های یک ملت کمک نمی‌‌کند اما احترام به دیگران کلید رفاه و امنیت است، درهای تجارت و همکاری را باز می‌کند و اجازه می‌دهد تا ایده‌ها و منابع، آزادانه جریان یابند».
علیرغم اینکه اهداف اقتصادی، پیش‌برنده تغییرات اجتماعی هستند اما نباید تأثیر این تغییرات را بر جامعه عربستان نادیده گرفت و باید پادشاهی را به خاطر آن تحسین کرد. عربستان که نسل‌های گذشته خود را بر پایه بنیادگرایی وهابی بزرگ کرده، حالا با نسلی مواجه است که با آموزش‌هایی مبتنی بر رواداری و احترام به مردم سراسر جهان رشد می‌کنند. گرچه فشارهای خارجی نیز بر این اصلاحات تأثیر داشته اما بلوغ داخلی را نباید دست‌کم گرفت.
البته کتاب‌های درسی هنوز در بسیاری از عرصه‌ها از جمله مسائل مربوط به جنسیت، عدم رواداری مذهبی و ادعاهای موهوم تاریخی، نیاز به اصلاح دارد اما توقع تغییرات یکباره همیشه محقق شدنی نیست؛ این روند نیاز به زمان دارد. در کل برنامه درسی عربستان به سمت هدف اعلام شده یعنی اعتدال و رواداری بیشتر در حرکت است.
تأثیر این اصلاحات هم در جامعه عربستان و هم در سطح منطقه خوش‌بینی‌هایی ایجاد کرده است؛ زیرا آموزش کلید توسعه جوامعی صلح‌جو و بردبار است. برای دهه‌ها کتاب‌های درسی مدارس عربستان به بچه‌ها یاد می‌داد تا افراد خارجی را دشمن بدانند. تأثیر روایت‌های تاریخی نادرست، نفرت از دیگری، نابرابری جنسیتی و خشونت سیاسی در آنان ریشه دوانده بود. اما سیاست بهبود مستمر کتاب‌های درسی می‌تواند این چرخه را بشکند و تضمین کند که نسل‌های بعدی برای صلح، همزیستی، مدارای مذهبی و ساختن آینده‌ای مشترک آموزش ببینند.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما