زاینده رود که روزی نماد شهر اصفهان بود، حالا به میدان نبرد بدل شده است. هزاران ایرانی ماه گذشته در اعتراض به نحوه مدیریت منابع آب در بدترین خشکسالی دهه‌های اخیر، به بستر این رودخانه خشک آمدند؛ اما این اعتراضات نهایتا به درگیری بین مردم و نیروهای امنیتی بدل شد. تابستان امسال مردم استان خوزستان نیز به‌خاطر بی‌آبی و خشک شدن تالاب‌ها به خیابان‌ها آمدند.
کمبود آب در ایران باعث نابودی مزارع شده و در پی آن مردم در برخی از شهرها و استان‌ها همچون سیستان و بلوچستان و خوزستان، حتی به آب آشامیدنی کافی دسترسی ندارند.
با تشدید اختلافات ایران و آمریکا، ناامیدی مردم از کاهش تحریم‌های فلج کننده افزایش یافته و حمایت عمومی از دولت به پایین‌ترین سطح خود رسیده است. مدیریت نامناسب آب طی دهه‌های اخیر، بحرانی را در کشور ایجاد کرده که می‌تواند درگیری تهران و واشنگتن بر سر چگونگی احیای برجام را نیز تحت‌الشعاع قرار دهد.
طاهره از فعالان محیط زیست که در اعتراضات اصفهان نیز شرکت داشته می‌گوید: «کشاورزان معیشت خود را از دست داده‌اند و وضعیت آب آشامیدنی هم خوب نیست. بچه که بودم هنگام رفتن به مدرسه نسیمی که از زاینده رود بلند می‌شد را حس می‌کردم؛ اما اکنون آن رود و نسیم را تنها در رؤیاهایم می‌بینم».
تغییرات اقلیمی، ضعف اقتصادهای مبتنی بر استخراج نفت و شیوه‌های کشاورزی ناپایدار را آشکار کرده است. بر اساس مطالعه‌ای که سال 2019 در مجله علمی نیچر منتشر شد، با گرم‌تر شدن زمین، ایران دوره‌های طولانی‌تری از گرمای شدید، دوره‌های خشک و سیل‌های مکرر را تجربه خواهد کرد.
این امر در مورد بسیاری از کشورها صادق است اما تأثیر آن به‌ویژه در ایران حاد خواهد بود. به نوشته محققان: «بدون اتخاذ تدابیری برای سازگاری بیشتر با شرایط جدید، ممکن است برخی نقاط کشور در آینده غیرقابل سکونت شوند».
اخبار بحران آب در ایران از همه جای کشور به گوش می‌رسد. رسانه‌های دولتی هر روز در تیترهای خود از کاهش شدید بارندگی، خالی شدن سدها و کاهش شدید ذخایر آب زیرزمینی می‌گویند. خبرگزاری فارس هشدار داده که بیش از 300 شهر با تنش حاد آبی مواجه هستند. هواشناسان تخمین می‌زنند که 97% کشور تحت تأثیر خشکسالی قرار دارد و به گفته یکی از اساتید دانشگاه، تاکنون 20 میلیون نفر مجبور به مهاجرت از روستاها به شهرها شده‌اند؛ زیرا بدلیل خشکسالی دیگر امکان کشاورزی در زمین‌های خود را ندارند.
سطح تبخیر آب سدها در سال جاری به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است؛ امری که باعث قطع برق در اوج گرمای تابستان شد. بارش برف که 70% از آب زاینده‌رود را تشکیل می‌دهد بین سال‌های 2017 تا 2020 تقریبا 14% کاهش داشته است.
تغییرات اقلیمی پیامد تصمیمات نادرست دولت‌های قبل را تشدید کرده است. در آن دولت‌ها اصفهان به مدد لابی‌گری مقامات محلی، به قطب صنعت فولاد بدل شد و این امر افزایش آلودگی و فشار بر منابع آبی این استان را در پی داشت. دو دهه پیش به پیشنهاد برخی از مهندسان، جریان آب زاینده رود برای استفاده در کارخانه‌های صنعتی منحرف شد و به این ترتیب این رود به تدریج شروع به خشک شدن کرد.
علیرغم کاهش ذخایر آب، ایرانیان به اسراف در مصرف آب ادامه می‌دهند، به طوری‌که مصرف یک شهروند تهرانی سه برابر یک فرد آلمانی ساکن هامبورگ است. حتی در بحبوحه خشکسالی، باغ‌ها و پارک‌های تهران مشکلی از نظر آبیاری ندارند و پیاده‌روها برای کاستن از گرمای هوا آب‌پاشی می‌شوند.
مردم همچنین به حفر غیرقانونی چاه‌ها روی اورده‌اند و حتی تعداد چاه‌های قانونی نیز روز به روز بیشتر می‌شود. آنگونه که یک مقام سابق شرکت آب در اصفهان به خبرگزاری جمهوری اسلامی می‌گوید: کشاورزان اصفهان در سال‌های اخیر بیش از 10000 حلقه چاه غیرقانونی حفر کرده‌اند.
به گفته سوزان اشمایر دانشیار حقوق و دیپلماسی آب در مؤسسه آموزشی IHE Delft در هلند، اجرای سیاست جیره‌بندی آب و توقف حفاری‌های غیرقانونی، خطر بروز ناآرامی‌های بیشتر را در پی دارد «130,000 چاه غیرقانونی وجود دارد که شناسایی شده‌اند اما هیچ تلاشی برای پرکردن آنها صورت نمی‌گیرد زیرا این سؤال وجود دارد که چه جایگزینی برای کشاورزان هست و پیامدهای اجتماعی مقابله با آنها چیست؟»
گرچه ایران ششمین تولیدکننده بزرگ دی‌اکسیدکربن در جهان است اما علاقه کمی دارد تا به تلاش‌های جهانی برای محدود کردن انتشار گازهای گلخانه‌ای یا سرمایه‌گذاری برای انجام اقداماتی جهت صرفه‌جویی در مصرف آب بپیوندد. اقتصاد این کشور برای ادامه حیات خود به تولید نفت و صنایع سنگین وابسته است. گرچه اکثر مقامات وجود مشکل را می‌پذیرند اما برخی از روحانیون سرشناس ناآرامی‌های اخیر را توطئه دشمنان دانستند و ادعا کردند که کمبود آب تنها با نماز باران برطرف می‌شود.
ابراهیم رئیسی 5 دسامبر در مصاحبه‌ای تلویزیونی، بحران آب را تأیید کرد و گفت که «دستور رسیدگی به مشکل را داده» و چند کمیسیون دولتی برای این امر تشکیل شده است. وی افزود «در کنار نماز باران باید برنامه‌ریزی نیز داشته باشیم. مشکلات هست اما راه‌حل‌هایی وجود دارد؛ ما در بن‌بست نیستیم» با این وجود دولت هنوز هیچ برنامه دقیقی برای حل معضل آب منتشر نکرده است.
سهیل شریف از پسته‌کاران استان کرمان، ریشه مشکل آب را در سیاست‌های اجرا شده پس از انقلاب می‌داند. به گفته وی حکومت ایران که پس از انقلاب منزوی شده، از غرب دوری کرده و با تهاجم عراق مواجه شده بود، خواستار خودکفایی و امنیت غذایی بود. آنها خانوارهای روستایی را تشویق به کشاورزی کردند، آب یارانه‌ای در اختیار انها گذاشتند و به شکل بی‌ضابطه و بی‌رویه‌ای اقدام به ساخت سد کردند.
به گفته شریف: «رهبران ایران معتقد بودند که آمریکا می‌خواهد ایران را به واردات گندم خود وابسته کند لذا به همه اجازه حفر چاه دادند» وی تخمین می‌زند که 95% از بیش از 1000 حلقه چاه که در محله او وجود دارد، بدون توجه به موقعیت و تأثیری که بر منابع آب دارد با مجوز دولت حفر شده است.
مزرعه شریف دسترسی خوبی به آب شیرین دارد اما سایر کشاورزان به خوش‌شانسی او نبودند. برخی از همسایگانش که زمین‌هایشان به صحرا نزدیک‌تر بود مجبور به حفر چاه‌های عمیق‌تر شدند؛ اما هرچه عمق چاه‌ها بیشتر می‌شد آب هم شورتر می‌شد، تا جایی که دیگر این آب برای کشت محصولات مناسب نبود. وی همچنین از معدود کشاورزانی است که از روش آبیاری قطره‌ای استفاده می‌کند؛ بیشتر کشاورزان از روش غرقابی برای آبیاری مزارع خود استفاده می‌کنند.
شریف می‌گوید: «مشکل اساسا مربوط به نحوه مدیریت اقتصاد است. شما نمی‌توانید در ابتدا به مردم بگویید که منابع آب همچون دریای بزرگی است که همه می‌توانند به شکل نامحدود از آن استفاده کنند و سپس حرف خود را عوض کنید و بگویید باید با آب همچون منبعی کمیاب و گرانبها رفتار کنند».
رهبران ایران در مواجهه با انتقاداتی که از سیاست‌های حکومت می‌شود تحریم‌های آمریکا را مقصر می‌دانند.
در اجلاس تغییرات اقلیمی گلاسکو، علی سلاجقه معاون رئیس جمهور در امور محیط زیست مدعی شد که تحریم‌ها مانع از انجام اقدامات لازم جهت حفاظت از محیط زیست ایران شده است. خانم اشمایر هم معتقد است که تحریم‌ها بی‌تأثیر نبوده است؛ ایران پروژه‌های مختلفی را برای توسعه سیستم‌های مدیریت آب خود با مشارکت کشورهای اروپایی در نظر گرفته بود اما این پروژه‌ها بدلیل تحریم متوقف شد. سال 2014 هم بیش از 7.6 میلیون دلار از بودجه تسهیلات جهانی محیط زیست که برای حفاظت از تنوع زیستی اختصاص داده شده بود، مسدود شد.
اما تمام مشکلات را نمی‌توان به تحریم‌ها نسبت داد؛ چنانکه هر زمان تحریم‌ها کاهش یافته (مانند سال 2016) ایران بر مدرن‌سازی صنعت نفت خود به عنوان سریع‌ترین راه برای تقویت رشد اقتصادی متمرکز شده است. همچنین یکی از ساده‌ترین راهها برای جلوگیری از ناآرامی، ایجاد شغل و راه‌اندازی پروژه‌های زیربنایی بزرگی همچون سد و پالایشگاه است اما هزینه رویکرد اقتصاد مقاومتی را اغلب شهروندان به ویژه مردم مناطق مرزنشین و فقیر می‌دهند.
شیرین حکیم محقق مرکز سیاست‌های محیطی در لندن می‌گوید: «ایران با اولویت دادن به توسعه سریع و اصرار بر خودکفایی برای حفظ اقتصاد رو‌به‌زوال خود، به استفاده بی رویه از منابع متوسل شده است. تحریم‌ها را نمی‌توان مقصر دانست اما بدیهی است که به عنوان کاتالیزور در ایجاد مشکلات عمل کرده است».
کاوه مدنی نزدیک به دو دهه است که نسبت به خطرات سوء مدیریتِ زاینده‌رود هشدار می‌دهد. معاون سابق سازمان محیط زیست ایران که زمان ریاست جمهوری حسن روحانی خدمت می‌کرد، الگویی را که زمان تحصیل در سوئد در سال 2005 ایجاد کرده بود به‌یاد می‌آورد. این الگو برای ارزیابی راه‌حل‌های بالقوه برای کاهش خشکی رودخانه ساخته شده بود و نشان می‌داد که انحراف جریان آب رودخانه به استان‌های همسایه، کمکی به حل معضل آب نمی‌کند. «زیرا تأمین آب باعث رشد بیشتر شهر و افزایش تقاضا می‌شود و این امر چرخه معیوبی ایجاد می‌نماید که در درازمدت وضعیت را بدتر می‌کند».
اما کسی به هشدارهای مدنی توجهی نکرد تا اینکه وی در آوریل 2018 و پس از آنکه چندین بار توسط نیروهای اطلاعاتی دستگیر شد، ایران را ترک کرد. توجه به محیط زیست به تهدیدی علیه امنیت ملی تبدیل شده است و سایر مدافعان محیط زیست نیز تحت فشار قرار دارند. اوایل سال 2018، 9 فعال محیط زیست دستگیر و به جاسوسی و اقدام علیه امنیت ملی متهم شدند.
ایوب فعال مدنی خوزستانی می‌گوید، کمبود آب نارضایتی‌های موجود را چند برابر می‌کند. به گفته ایوب، فرایند استخراج نفت زمین‌های باتلاقی و حاصلخیر را تخریب کرده و این درحالی است که هیچ سودی از نفت نصیب این مردم محروم نمی‌شود.
احمد میدری معاون وزیر رفاه نیز اعتراف کرد که سیاستمداران محلی از طریق لابی‌گری و ارتباطاتی که دارند، از سازمان محیط زیست مجوز می‌گیرند تا بتوانند بخش‌های وسیعی از تالاب هورالعظیم را برای حفر چاه‌های نفت خشک کنند، زیرا استخراج نفت در خشکی هزینه‌های کمتری دارد.
آوریل 2019 وقوع سیل‌هایی بزرگ در خوزستان، دهها روستا را زیر آب برد و صدها خانه را ویران کرد. یکی از دلایل وقوع سیل این بود که تالاب‌هایی همچون هورالعظیم نمی‌توانند همچون گذشته آب باران را جذب کنند. بسیاری از خانواده‌هایی که در آن فاجعه محصول گندم خود را از دست دادند در تظاهرات تابستان امسال شرکت کردند.
به گفته مدنی، حکومت نه تنها باید سیاست‌های مدیریت آب که درکل، اقتصاد خود را اصلاح کند، باید در مشاغلی سرمایه‌گذاری کند که به کشاورزان جایگزین دهد، باید در مورد چالش‌های زیست محیطی آگاهی‌بخشی کند و بخش کشاورزی را به شکلی اساسی مدرن‌سازی نماید. اما متأسفانه حکومت در حال انکار مشکل است و فکری برای تطبیق خود با شرایط موجود نمی‌کند.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما