روابط ایران و ترکیه در دو دهه گذشته آمیخته با دوستی و دشمنی بوده است. علیرغم اولویت‌های متفاوتی که دو کشور در سیاست خارجی دارند، توانسته‌اند روابط ژئوپلیتیکی و اقتصادی خود را از یکدیگر جدا کنند. با ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی انتظار می‌رود که استراتژی جدا کردن مسائل اقتصادی از ژئوپلیتیکی در روابط فیمابین، ادامه یابد.
مولود چاووش اغلو وزیر خارجه ترکیه 15 نوامبر 2021 با رئیسی و امیرعبداللهیان همتای ایرانی خود در تهران دیدار کرد و در مورد روابط اقتصادی، نگرانی‌های مرزی و تحولات جاری در منطقه بحث و تبادل نظر نمود. وی در نشست خبری مشترک با امیرعبداللهیان، از تمایل دو کشور برای کار روی «نقشه راهی جهت همکاری‌های بلندمدت همه‌جانبه» صحبت کرد.
دو هفته بعد در 29 نوامبر 2021 رؤسای جمهور ایران و ترکیه برای نخستین بار در حاشیه پانزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی که در ترکمنستان برگزار شد، دیدار کردند. در این دیدار دو کشور یادداشت تفاهمی در مورد بهبود همه‌جانبه روابط دو کشور امضا کردند و توافق نمودند که هفتمین نشست شورای همکاری در سطح سران، در تهران با حضور رجب طیب اردوغان برگزار شود.
پس از روی کار آمدن رئیسی، این امید ایجاد شد که فصل جدیدی در روابط ایران و ترکیه باز شود زیرا رئیس جمهور جدید ایران، سیاست خود را اولویت بخشیدن به همسایگان قرار داده و هدفش کاهش تنش میان ایران و کشورهای همسایه از جمله عربستان و امارات است. در طرف ترک نیز اردوغان روابط خود را با مصر، عربستان و امارات مورد بازبینی مجدد قرار داده است
گرچه اینگونه به نظر می‌رسد که ایران و ترکیه در حال حل اختلافات خود و ایجاد پیوندهایی قوی هستند اما واقعیت‌هایی که تعیین کننده جهت و پویایی روابط دو کشور است، بسیار پیچیده‌تر می‌باشد.
روابط ایران و ترکیه
روابط ایران و ترکیه در دهه گذشته را می‌توان به چهار مرحله اصلی تقسیم کرد: مرحله اول (2001-2010) تقویت دوستی تهران و انکارا به دلایلی مانند جنگ آمریکا در افغانستان، نقش میانجی ترکیه در پرونده هسته‌ای ایران و حادثه ناوگان کمک‌رسان ماوی؛ مرحله دوم (2011-2015) تغییر روابط دوستانه دوجانبه به رقابت شدید ژئوپلیتیک به دلیل خیزش‌های بهار عربی و جنگ داخلی سوریه؛ مرحله سوم (2016-2017) بهبود روابط دوجانبه بدلیل محکومیت کودتای نافرجام ترکیه توسط ایران، همراهی دو کشور در مخالفت با تصویب همه‌پرسی استقلال توسط دولت اقلیم کردستان عراق و تشکیل روند صلح آستانه در سوریه؛ مرحله چهارم (2018 تاکنون) نوسان در روابط دو کشور بین همکاری و درگیری عمدتا بدلیل تنش‌های سوریه و عراق و قفقاز جنوبی.
سوریه همچنان محل اختلاف بین دو کشور است زیرا سرنوشت استان ادلب در شمال غربی آن کشور هنوز نامشخص می‌باشد. حضور نظامی ترکیه در آخرین پایگاه شورشیان در ادلب از اکتبر 2017 رقابت بین ایران و ترکیه را تشدید کرده است. شبه نظامیان مورد حمایت ایران اواخر فوریه و مارس 2020 در استان ادلب با نیروهای تحت حمایت آنکارا درگیر شدند. همه اینها استان ادلب را به بشکه باروت تبدیل کرده است.
شمال عراق به ویژه منطقه سنجار نیز کانون رقابت ژئوپلیتیکی بین بازیگران خارجی به خصوص ایران و ترکیه است. در سنجار ایران از نیروهای نیابتی شیعه برای تقویت حضور نظامی خود استفاده می‌کند درحالیکه ترکیه به دنبال خروج حزب کارگران کردستان و شبه نظامیان مورد حمایت ایران از این منطقه مورد مناقشه است.
در قفقاز جنوبی جنگ دوم قره‌باغ در سال 2020 وضعیت موجود را به نفع ترکیه و اذربایجان تغییر داد اما ایران و ترکیه همچنان برای نفوذ اقتصادی و ژئوپلیتیکی بیشتر در این منطقه با هم رقابت می‌کنند. یکی از پیامدهای مستقیم درگیری آذربایجان و ارمنستان در سال 2020 این بود که فضای محدودی را برای انجام مانورهای ژئوپلیتیکی در مرزهای شمالی در اختیار ایران گذاشت، درحالیکه باعث شد ترکیه کریدوری زمینی بدست آورد که آذربایجان را به نخجوان وصل می‌کند؛ امری که به ضرر منافع منطقه‌ای ایران است.
علیرغم اختلاف دو کشور در سه منطقه‌ای که در بالا اشاره شد، استراتژی تقسیم‌بندی (جدایی روابط اقتصادی و ژئوپلیتیکی)، مفید واقع شده و مانع از این می‌شود که این اختلافات جلوی همکاری‌های فیمابین در حوزه‌های دیگر را بگیرد.
در حوزه روابط اقتصادی اگرچه حجم تجارت فیمابین دو کشور از 30 میلیارد دلاری که هدف‌گذاری شده بسیار کمتر است (حجم تجارت دوجانبه سال 2020 به 3.4 میلیارد دلار رسید)، اما استراتژی تقسیم‌بندی به دو کشور کمک کرده تا مبادلات تجاری خود را توسعه دهند. اینکه این استراتژی در بلند مدت بتواند ادامه یابد و به موفقیت رسد روشن نیست.
استراتژی تقسیم‌بندی
موفقیت استراتژی تقسیم‌بندی به نتیجه تنش‌زدایی بین ایران، ترکیه، امارات و عربستان نیز بستگی دارد. تا به حال چهار دور گفتگو از آوریل 2021 در بغداد برای کاهش تنش بین ایران و عربستان برگزار شده است. ترکیه و امارات نیز بیشتر به هم نزدیک شده‌اند که آخرین نشانه نزدیکی این رابطه دیدار اردوغان و ولیعهد امارات در 29 نوامبر 2021 در آنکارا و امضای چندین قرارداد همکاری و سرمایه‌گذاری بود. از نشانه‌های تنش‌زدایی تهران و ابوظبی هم می‌توان به سفر طحنون بن‌زاید مشاور امنیت ملی امارات در اوایل دسامبر 2021 به تهران و دیدار با مقامات عالی‌رتبه ایران اشاره کرد. اما روابط تهران و آنکارا با کشورهای عربی به معنای فروکش کردن تنش‌ها در خاورمیانه نیست زیرا یکی از پیامدهای تنش‌زدایی در روابط تهران-ریاض می‌تواند تشدید رقابت ژئوپلیتیک بین تهران و انکارا باشد و به عبارت دیگر مذاکرات بین ایران و ترکیه با امارات و عربستان، پیامدهای مهمی در روابط این دو کشور دارد.
عامل دیگری که به پیچیدگی روابط ترکیه و ایران اضافه می‌کند، تصمیم بایدن برای کاهش حضور نظامی آمریکا در منطقه است زیرا با این کار تلاش آنکارا و تهران برای نفوذ و دخالت در مناطق درگیری بیشتر می‌شود.
کوتاه سخن اینکه گرچه ایران و ترکیه اختلافات ژئوپلیتیکی بسیاری دارند اما استراتژی تقسیم‌بندی را حفظ می‌کنند تا اختلاف منافع در منطقه، به روابط دوجانبه‌شان آسیبی نزند.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما