گرچه ایران و روسیه در خصومت خود با غرب متحد هستند، اما این واقعیت که دو کشور جزء تولیدکنندگان بزرگ انرژی بوده و در این زمینه باهم رقابت دارند، موانع و محدودیت‌هایی را بر سر مشارکت عمیق بین آنها ایجاد می‌کند.
آیا ایران می‌تواند به روسیه در جنگ اکراین کمک کند؟
به گفته مقامات آمریکایی ایران در حال آماده شدن برای کمک به روسیه با ارسال صدها پهپاد است؛ اما دو کشور هنوز این موضوع را تأیید نکرده‌اند. خبرگزاری ریا به نقل از یوری اوشاکوف دستیار رئیس جمهور روسیه می‌گوید که پوتین در مورد این موضوع با رهبران ایران گفتگو نکرده است.
جیک سالیوان مشاور امنیت ملی آمریکا هفته گذشته گفته بود: «تعمق اتحاد روسیه و ایران برای کشتن اکراینی‌ها، چیزی است که تمام جهان باید به ان به چشم تهدید نگاه کند».
اکراین برای هدف گرفتن ارتش روسیه و انهدام تانک و سایر خودروهای زرهی این کشور، از پهپاد بیرق‌دار ساخت ترکیه استفاده کرده است. جک واتلینگ کارشناس جنگ در اندیشکده روسی در لندن می‌گوید: «پهپادهای ایرانی می‌توانند هم در کار شناسایی و هم انهدام اهداف دشمن، به روسیه کمک کنند. علاوه بر ارسال پهپاد، ایران می‌تواند در دور زدن تحریم‌ها و ساخت سامانه‌های تسلیحاتی نیز به روسیه کمک کند».
روسیه در مورد تحریم‌ها چه چیزی می‌تواند از ایران بیاموزد؟
ایران در پی برنامه هسته‌ای‌اش، تجربه چندین سال دفاع و مقاومت از خود را در برابر تحریم‌های غرب دارد. به گفته واتلینگ: «روس‌ها ایران را شریکی باتجربه در دور زدن تحریم‌های غرب می‌بینند».
روسیه با موج تحریم‌ها علیه بانک‌ها، شرکت‌ها و افراد دخیل در جنگ اکراین مواجه شده است. بنابراین آنگونه که جنیس کلوگه محقق اندیشکده SWP می‌گوید: «دو کشور دسترسی خود را به فناوری و سرمایه غرب از دست داده‌اند».
وی می‌افزاید: «ممکن است روسیه درس‌هایی از ایران بیاموزد و در ازای آن به این کشور کالاهای نظامی، مواد خام یا غلات دهد». روسیه در حال حاضر تأمین کننده عمده گندم تهران است.
به گفته کلوگه با قطع شدن برخی از بانک‌های روسیه از سیستم سوئیفت، مسکو بدنبال جایگزین است و در این خصوص می‌تواند از بانک‌های ایرانی کمک بگیرد.
روسیه در تلاش است تا نشان دهد که علیرغم تحریم‌ها، می‌تواند به رشد و پیشرفت خود ادامه دهد و ضرر تحریم‌ها به خود غرب بر می‌گردد. لذا رابطه خود را با برخی کشورها از جمله چین، هند، کشورهای آمریکای لاتین و کشورهای عربی و آفریقایی گسترده‌تر کرده است.
روسیه و ایران چگونه می‌توانند در زمینه انرژی همکاری کنند؟
این سؤال حساسی است زیرا دو کشور تولیدکننده نفت و گاز هستند و رقابت بین آنها از زمان شروع جنگ اکراین تشدید شده است؛ زیرا روسیه صادرات نفت خود را با قیمت‌های پایین به چین و هند افزایش داده و جای ایران را گرفته است.
هنری روم معاون پژوهشی گروه اوراسیا می‌گوید: «در بعد اقتصادی، جنگ اکراین روابط دو کشور را بدتر کرده است. مسکو مشتریان تهران را در بازار نفت گرفته و منابع مالی برای سرمایه‌گذاری در ایران ندارد».
اما همزمان با سفر پوتین به تهران، شرکت گازپروم روسیه یادداشت تفاهمی به ارزش 40 میلیارد دلار با ایران امضا کرد که بر اساس آن گازپروم به شرکت ملی نفت ایران در توسعه دو میدان گازی و شش میدان نفتی کمک کرده و در پروژه‌های گاز طبیعی مایع و ساخت خط لوله صادرات گاز، مشارکت می‌کند.
آیا مذاکرات هسته‌ای ایران تغییری خواهد کرد؟
جنگ اکراین رویکرد مسکو را در قبال مذاکرات احیای برجام تغییر داد. بعد از یازده ماه گفتگو، مذاکرات در ماه مارس به مراحل نهایی خود رسیده بود اما به دلیل درخواست روسیه مبنی بر تضمین کتبی واشنگتن که تحریم‌های غرب علیه مسکو در تجارت این کشور با تهران تأثیر نخواهد گذاشت، مذاکرات دچار آشفتگی شد.
گرچه روسیه تحت فشار ایران به سرعت عقب‌نشینی کرد اما شتاب دیپلماتیک برای رسیدن به توافق کاهش یافت و از آن زمان گفتگوها بر سر مسائل مختلف، متوقف مانده است.
به گفته هنری روم: «مداخله روسیه در مذاکرات برجام، برخلاف رویکرد سنتی روسیه بود و این سوء‌ظن را در تهران ایجاد کرد که آیا می‌توان به روسیه اعتماد کرد»
متحد جدید پوتین
پوتین سه‌شنبه روسیه را برای سفر به ایران ترک کرد و انصافا هدیه خوبی از تهران دریافت نمود: حمایت رهبر ایران از تهاجم روسیه به اکراین.
پوتین در این سفر برای تحکیم اتحاد ایران و روسیه تلاش کرد و با آقای خامنه‌ای دیدار نمود. در این دیدار رهبر ایران بیانیه‌ای در حمایت از حمله روسیه به اکراین صادر کرد و سخنانی گفت که دیگر کشورهای نزدیک و متحد روسیه تاکنون از بیان ان خودداری ورزیده‌اند.
وی خطاب به پوتین گفت: «جنگ، خشونت‌بار و سخت است و جمهوری اسلامی اصلا دوست ندارد که مردم گرفتار جنگ شوند اما در مورد اکراین اگر شما سکان هدایت را به دست نمی‌گرفتید، طرف مقابل این کار را می‌کرد و آغازگر جنگ می‌شد».
پوتین همچنین در یک نشست سه‌جانبه با حضور رئیسی و اردوغان و با محوریت سوریه شرکت کرد. او در این سفر تلاش کرد تا از طریق تعامل با دشمنان آمریکا، تلاش‌ها برای منزوی کردن روسیه را با شکست مواجه کند.
تأیید جنگ اوکراین توسط آقای خامنه‌ای، فراتر از حمایت محتاطانه‌ای است که توسط دیگر متحدان روسیه همچون چین صورت گرفته است. در این سخنان رهبر ایران ادعای پوتین مبنی بر اینکه غرب چاره‌ای جز جنگ با اوکراین برای کرملین باقی نگذاشته بود را تأیید کرد.
این دیدار و سخنانی که بین دو رهبر ردوبدل شد، سیگنالی به جهان بود مبنی بر اینکه در شرایطی که اروپا و آمریکا روسیه را هدف تحریم‌هایی مشابه با تحریم‌های ایران قرار داده‌اند، روابط بین مسکو و تهران دارد به یک شراکت واقعی بدل می‌شود.
به گفته علی واعظ مدیر گروه بین‌المللی بحران: «روسیه و ایران هنوز به یکدیگر اعتماد ندارند اما اکنون بیش از هر زمان دیگری به هم نیاز دارند. این یک مشارکت انتخابی نیست بلکه اتحادی از روی ضرورت است».
سال‌ها روسیه مراقب بود که خیلی به ایران نزدیک نشود. حتی در شرایطی که دو کشور روابط خصمانه‌ای با آمریکا داشتند و بعد از مداخله روسیه در جنگ سوریه با یکدیگر همکاری نظامی کردند، تلاش‌های پوتین برای ایجاد رابطه با اسرائیل و کشورهای عربی مانع از شکل‌گیری اتحادی تمام عیار با تهران می‌شد.
اما حمله روسیه به اکراین این محاسبات را تغییر داد. روسیه که اکنون بیش از همیشه از بازارهای غرب جدا شده، به ایران به عنوان شریک اقتصادی نگاه می‌کند و بدنبال تجارب این کشور در دور زدن تحریم‌هاست.
بر اساس گزارش‌ها، گازپروم غول انرژی روسیه قرارداد غیرالزام‌‌آوری به ارزش 40 میلیارد دلار برای کمک به توسعه میادین گازی و نفتی ایران امضا کرده است و همچنین روسیه بدنبال خرید پهپادهای جنگی ایران برای استفاده در اکراین می‌باشد.
پیش از سفر پوتین، دیمیتری پسکوف سخنگوی کرملین گفت که ایران و روسیه می‌توانند به زودی معاهده همکاری راهبردی را امضا کنند که همکاری آنها را در زمینه بانکداری و مالی گسترش می‌دهد.
روز سه‌شنبه پوتین که برای سومین بار در سال جاری با رئیسی دیدار می‌کرد، گفت که روابط دو کشور در زمینه‌های اقتصادی، امنیتی و منطقه‌ای در حال توسعه است و با رئیس جمهور ایران توافق کرده تا همکاری‌ها را در زمینه انرژی، صنعت و حمل‌ونقل تقویت کنند و به جای دلار از ارزهای ملی در تجارت فیمابین استفاده نمایند.
هنوز خیلی زود است که بگوییم ایران واقعا چقدر می‌تواند به روسیه کمک کند تا اقتصاد خود را در بحبوحه تحریم‌های غرب سرپا نگه دارد؛ یا اینکه آیا رقابت در بازار جهانی انرژی و منافع سیاسی متفاوت می‌تواند شراکت انها را از مسیر خارج کند یا نه.
درحالی که روسیه برای دور زدن تحریم‌ها تلاش می‌کند تا خریداران جدیدی برای نفت خود بیابد، از سهم بازار دو متحد خود –ایران و ونزوئلا- می‌کاهد و به آنها آسیب می‌زند.
روسیه و ایران بیش از همیشه به هم نیاز دارند
ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه این هفته به تهران سفر کرد و با رؤسای جمهور ترکیه و ایران دیدار نمود تا درباره روند صلح سوریه گفتگو کند. اما تنها هدف پوتین از سفر به ایران، این نبود.
سفر پوتین به ایران را که بلافاصله بعد از سفر بایدن به منطقه اتفاق افتاد، باید در چارچوب روابط روسیه و ایران دید. از زمان شروع جنگ اکراین، نقش تهران در رقابت بین روسیه و غرب بسیار مهم شده است.
روابط راهبردی بین مسکو و تهران نتیجه نگاه مشترکی است که پوتین و آقای خامنه‌ای در خصوص لزوم مقابله با تلاش‌های غرب برای تحمیل نظم منطقه‌ای مورد نظر خود دارند. این تفاهم و نگاه مشترک، با همکاری نظامی دو کشور در سوریه برای حفظ دولت بشار اسد و جلوگیری از تغییر نظام سوریه توسط آمریکا و متحدان اروپایی و منطقه‌ای‌اش آغاز شد.
موضعی که رهبر ایران در قبال جنگ اکراین گرفت، نشان می‌دهد که همکاری دو کشور در سوریه اتفاقی منحصر به فرد نبوده و از آن زمان تاکنون همسویی مسکو-تهران بیشتر هم شده است. پوتین ایران را متحد مهمی در برابر غرب می‌داند و روابط دوجانبه را استراتژیک توصیف می‌کند.
دو کشور تلاش‌های خود را برای مقابله با یکجانبه‌گرایی و تحریم‌های غرب هماهنگ کرده‌اند. پس از سفر ابراهیم رئیسی به روسیه در ماه ژانویه، تهران و مسکو همکاری‌های اقتصادی گسترده‌ای را آغاز کردند و جنگ اکراین و تحریم‌های متعاقب آن، اهمیت تهران را برای مسکو بیشتر کرد.
در اقدامی قابل توجه اخیرا روسیه با ترانزیت 10 میلیون محموله از طریق کریدور شمال-جنوب موافقت کرده است. این کریدور بمبئی را از طریق ایران و آذربایجان به مسکو متصل می‌کند و می‌تواند درآمد چشمگیری برای ایران داشته باشد.
روسیه همچنین می‌خواهد قراردادهای توسعه صنعت نفت و گاز ایران را که در بحبوحه تحریم‌های آمریکا پس از خروج از برجام معلق شده بود، از سر بگیرد و سیستم‌های پیشرفته دفاع هوایی و جت‌های جنگنده به ایران بفروشد.
طبق گزارش‌ها به محض تحریم روسیه توسط غرب، ایران پیشنهاد داد تا به روسیه در دور زدن تحریم‌ها کمک کند و پهپادهای خود را به مسکو بفروشد. این همکاری نظامی و اقتصادی نشان می‌دهد که ایران و روسیه تحریم‌های یکدیگر را به رسمیت نمی‌شناسند و معتقدند می‌توانند با هم همکاری‌های گسترده داشته، قراردادهای پرسودی ببندند و از گزند تحریم‌ها در امان بمانند
گرچه افکار عمومی ایران همچنان نگاه بدبینانه‌ای به سیاست‌های داخلی و خارجی روسیه دارند اما رسانه‌های دولتی می‌کوشند تا این طرز فکر را تغییر دهند و با برنامه‌هایی که نشان می‌دهند، سعی می‌کنند اینگونه القا کنند که روسیه‌ی پوتین متفاوت‌تر از روسیه قبلی است و قابلیت‌های اقتصادی زیادی دارد که می‌تواند به ایران در مقابله با تهدیدات غرب کمک کند.
ایران در مواجهه با تهدیدات نوظهور، به حمایت دیپلماتیک و نظامی روسیه نیاز دارد و امیدوار است که برای حفظ قدرت بازدارندگی در برابر آمریکا و متحدانش در منطقه و در مقابل ابتکاراتی همچون ائتلاف دفاع هوایی خاورمیانه و تهدیدات اسرائیل، بتواند از روسیه تسلیحات پیشرفته‌ای همچون رادار و جت‌های جنگی دریافت نماید.
رسانه‌های دولتی در ایران مدعی هستند که اگر شبکه پدافند هوایی مشترک منطقه‌ای، امنیت ایران را تهدید کند با حمله متقابل، قاطعانه پاسخ می‌دهند اما عملی کردن این ادعا منوط به حمایت دیپلماتیک و سخت‌افزاری روسیه است.
مسکو باید در ازای کمک ایران به حفظ و مدیریت پایگاه‌های روسیه در سوریه –که به دلیل حضور نیروهای روسیه در جنگ اکراین این پایگاه‌ها خالی و بدون نیرو مانده است- یا در ازای پهپادهای ایرانی، تسلیحات مورد درخواست ایران را به این کشور تحویل دهد.
استراتژی سیاست خارجی دولت رئیسی، توسعه روابط با روسیه، چین و کشورهای همسایه است لذا می‌کوشد سفر پوتین به تهران را ماحصل تلاش دولتش برای تقویت دیپلماسی با قدرت‌های غیرغربی نشان دهد.
حضور پوتین در تهران همچنین مواضع محافظه‌کاران را در برابر میانه‌روها تقویت خواهد کرد.
هدف پوتین از انجام این سفر این است که نشان دهد هنوز رهبری قدرتمند است و اجازه نخواهد داد که دستور کار منطقه –از اروپای شرقی و قفقاز جنوبی گرفته تا آسیای میانه و خاورمیانه- بدون نقش‌آفرینی و تأمین منافع روسیه تغییر کند.
همانگونه که سرگئی لاوروف می‌گوید، تهران سهم مهمی در شکل‌گیری نظم جهانیِ چند‌قطبیِ در حال ظهور خواهد داشت.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما