ایران در حال پرکردن خلأ قدرت در ارمنستان

شهر کاپان شهری سوت و کور در کوههای جنوب شرقی ارمنستان است که به معادنش شناخته می شود و در دیپلماسی خارجی اهمیت و جایگاهی ندارد. ولی ماه اکتبر مقامات ارمنستان در میدان مرکزی این شهر گرد آمدند تا ضمن استقبال از هیأت ایرانی، کنسولگری جدید جمهوری اسلامی را افتتاح کنند

دو مایل دورتر از این کنسولگری مرز آذربایجان قرار دارد. استان ارمنی نشین سیونیک –با مرکزیت کاپان- کانون اختلافات ایروان و باکو است. دو کشور سال 2020 جنگ کوتاه و خونینی بر سر منطقه مورد مناقشه قره باغ داشتند. اکنون تهران در حال ورود به این منطقه مورد مناقشه است و می کوشد حمایت همه جانبه سیاسی و نظامی خود را از ایروان نشان دهد

چند روز قبل از افتتاح کنسولگری، سپاه پاسداران اعلام کرد که نیروهایش در حال برگزاری رزمایش بزرگی در مرز ایران با آذربایجان است. سرلشکر محمد پاکپور هدف این رزمایش را ارسال پیام «صلح و دوستی» به کشورهای منطقه و نشان دادن توانایی کشور در دادن «پاسخ قاطع به هر تهدیدی» اعلام کرد

در واکنش به تشدید تنش ها ند پرایس سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اوایل نوامبر به خبرنگاران گفت که واشنگتن «به وضوح گفته که ایران تهدیدی برای منطقه است» و آمریکا «به مقابله خود با اقدامات بی ثبات کننده ایران در منطقه ادامه می دهد»

از آنجا که ارمنستان کشوری مسیحی، دموکرات و نسبتا لیبرال است، دوستی و شراکتش با ایران عجیب به نظر می رسد ولی باتوجه به اینکه شهرها و روستاهای مرزی این کشور ماه سپتامبر هدف بمباران شدید آذربایجان قرار گرفت، ارمنستان از حمایت هر کشوری استقبال می کند

علیرغم عضویت ایروان در پیمان امنیت جمعی CSTO به رهبری مسکو، روسیه تاکنون درخواست ارمنستان را برای مداخله رد کرده است. در چنین شرایطی ایران اشتیاق پیدا کرده است که خلأ قدرت در ارمنستان را پر نموده و جبهه ای را علیه آذربایجان و حامی این کشور یعنی ترکیه باز کند. ایران مدتهاست که نسبت به ترکیه بی اعتماد است و آن را رقیب بالقوه خود در منطقه می بیند

نوامبر 2020 ایروان و باکو پس از بیش از یکماه درگیری شدید بر سر قره باغ (که جزء خاک آذربایجان است ولی از دهه 1990 در اختیار نیروهای ارمنستان بوده است)، با حمایت مسکو توافق آتش بس امضا کردند. پس از چند شکست در میدان نبرد، ارمنستان با واگذاری کنترل بخش هایی از این منطقه موافقت کرد و متعهد شد که «ایمنی ارتباطات حمل و نقلی» را بین نخجوان و آذربایجان از طریق منطقه سیونیک –که بین نخجوان و آذربایجان جدایی انداخته- تضمین کند

از آن زمان مقامات آذربایجان اعلام کرده اند که تفسیرشان از این تعهد این است که یک شاهراه مستقل به نام کریدور زنگزور در اختیار آنها گذاشته شود. این کریدور از جنوبی ترین بخش سیونیک می گذرد و مرز ارمنستان را از ایران جدا می کند؛ ولی ایروان می گوید که چنین چیزی در توافق 2020 نیامده و از پذیرش آن خودداری می کند

کرملین که درگیر جنگ اوکراین است به نظر می رسد که نمی خواهد یا نمی تواند که در صورت حمله آذربایجان به ارمنستان وارد عمل شود و امنیت شریک خود را در پیمان CSTO تأمین کند. تصمیم روسیه برای نفرستادن نیرو به ارمنستان پس از درگیری های ماه سپتامبر این کشور با اذربایجان، منجر به برپایی تظاهراتی گسترده در ایروان شد و تظاهرکنندگان خواهان خروج کشور از پیمان CSTO شدند. ماه نوامبر الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان اعلام کرد که در خصوص کریدور زنگزور نه با ایروان که با مسکو در حال مذاکره است و اگر با کرملین توافق صورت گیرد، ارمنستان هم نمی تواند در مقابل آن مقاومت کند

ایران مدتهاست که با هرگونه تغییری در مرزهایش مخالفت می کند زیرا نمی خواهد ترکیه –متحد دیرین آذربایجان- نفوذ خود را در نزدیکی مرزهای ایران گسترش دهد. آقای خامنه ای تیرماه در دیداری که با اردوغان داشت هشدار داد: «اگر تلاشی برای مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان صورت گیرد جمهوری اسلامی با آن مخالفت می کند زیرا این مرز هزاران سال است که راه ارتباطی بوده است»

به گفته حسین بنایی دانشیار دانشگاه بلومینگتون ایندیانا «تهران نمی خواهد که ترکیه این کریدور را به کریدور نظامی و امنیتی بدل کند و از سوی دیگر احساس می کند که روسیه به اندازه کافی برای کنترل وضعیت تلاش نمی کند لذا اقدام به افتتاح کسنولگری کرده تا آذربایجان را وادار به مذاکره کند»

از سوی دیگر ایران نگران روابط نزدیک آذربایجان با اسرائیل است. دو کشور با یکدیگر فناوری های نظامی مبادله می کنند و باکو 40% انرژی مورد نیاز اسرائیل را تأمین می کند. محمد صفایی یکی از نمایندگان مجلس ایران ماه اکتبر گفت: «صهیونیست ها بدنبال تضعیف نفوذ جمهوری اسلامی در آسیای مرکزی هستند اما هرگز موفق نخواهند شد». پارلمان آذربایجان در واکنش به افتتاح کنسولگری ایران در کاپان به گشایش سفارت اسرائیل رأی داد و به این ترتیب آذربایجان به نخستین کشور شیعه بدل شد که با اسرائیل روابط رسمی برقرار می کند

به گفته بنایی سیاست خارجی ایران در امتداد توهماتی است که ایران در مورد غرب و امپریالیسم در داخل دارد. به عبارت دیگر تهران در سیاست خارجی خود نیز بدنبال «مقاومت و ایجاد بازدارندگی در برابر طرح های امپریالیستی صهیونیست ها و غربی ها است»

حالا باتوجه به اعتراضات داخلی در ایران، این توهمات شدیدتر نیز شده و نیروها را در حالت آماده باش قرار داده است. چشم انداز ناآرامی در مناطق غالبا محروم و اقلیت نشین از جمله آذربایجان که حدود 15 میلیون شهروند آذری در آنجا زندگی می کنند، نگرانی مقامات ایران را افزایش داده است

ماه نوامبر علی اف از رفتار جمهوری اسلامی با آذری ها انتقاد کرد و گفت «امنیت، حقوق و رفاه آنها برای ما بسیار مهم است و ما هرکاری بتوانیم برای کمک به آذربایجانی هایی که از کشور ما جدا افتاده اند انجام می دهیم». در ایران تعدادی از معترضین به اتهام جدایی طلبی دستگیر شده اند و در اذربایجان نیز نیروهای امنیتی چند تن را به اتهام جاسوسی برای ایران بازداشت کرده اند

به گفته روسیف حسینوف مدیر اندیشکده توپچوباشوف در باکو: «حرفهایی که اخیرا از علی اف شنیدیم گویای تحولی در روابط دو کشور است. در گذشته رهبران آذربایجان بسیار سنجیده سخن می گفتند و مراقب بودند که ایران را خشمگین نکنند. این حرفها بی سابقه است و من آن را واکنشی به رویکرد خرابکارانه ایران می دانم»

حسینوف افزود: «دلیل تلاش ایران برای حفظ وضع موجود این است که می ترسد وقتی درگیری با ارمنستان تمام شد، آذربایجان آنقدر قوی شود که برای آذری های ایران جذاب گردد و به این ترتیب امنیتش به خطر افتد. ولی اگر درگیری باکو و ایروان ادامه یابد، دیگر آذربایجان ظرفیت چندانی برای جلب نظر آذری های آنسوی مرز ندارد و تهدید کمتری برای ایران خواهد بود»

اما دلایل دیگری نیز برای برقراری روابط نزدیک ایران با ارمنستان وجود دارد. دیوید هوانیسیان مدیر بخش عرب شناسی دانشگاه دولتی ایروان می گوید: «دولت ایران از ارمنستان به عنوان پلی برای ارتباط با جهان خارج استفاده می کند. همچنین ایروان برای مقامات ایرانی جایی است که می توانند از سخت گیری های حاکم بر ایران به آنجا پناه برده، اجناسی که در ایران در دسترس نیست بخرند، به موسیقی ما گوش دهند و الکل بنوشند»

واشنگتن علیه دو شرکت ارمنی که با ایران منافع تجاری داشته اند تحریم اعمال کرده است. گمان می رود که این دو شرکت به تهران کمک می کردند تا محدودیت های واردات تجهیزات حساس و سایر کالاها را دور بزنند. مؤسسات مالی ارمنستان نیز مدت هاست که راه نجاتی برای بانک ها و سرمایه گذاران ایرانی هستند که سعی در انتقال پول به داخل یا خارج از کشور دارند. ماه مارس یک هیأت بلندپایه از تهران در راستای تقویت روابط اقتصادی از ارمنستان بازدید کرد

از سوی دیگر ارمنستان نیز برای جلب رضایت تهران ماه نوامبر به 27 کشوری پیوست که به طرح سازمان ملل در محکومیت ایران بدلیل نقض حقوق بشر رأی مخالف دادند

در نهایت اینکه نزدیکی دو کشور ناشی از همسویی ایدئولوژیک نیست. مناتساکانیان که از سال 2018 تا 2020 وزیر خارجه ارمنستان بود می گوید این مشارکت بدلیل ترس از همسایگان است. از آنجا که تنش ها در منطقه حل نشده باقی مانده، دو کشور در مورد امنیت مرز مشترک همگرایی منافع پیدا کرده اند

بنایی هشدار می دهد که «غرب باید نگران چشم انداز افزایش نفوذ ایران در ارمنستان یا هر جای دیگر باشد. با بدتر شدن وضع داخلی ایران، اقدامات این کشور در خارج می تواند جنگ طلبانه تر شود. در این میان ارمنستان چاره ای ندارد جز اینکه اتحاد با ایران را حفظ کند»

منبع: فارین پالیسی

مترجم: فاطمه رادمهر