امام علی(ع) زهد را به گونه‌ای معنا می‌کنند، که با عمل به آن می‌توان گره‌های بزرگ اقتصادی، اجتماعی و روانی را باز کرد، زیرا انسان امروز در بحران‌هایی که حاصل توسعه مادی و صنعت و فناوری است، اسیر شده است.
تورم مبتنی بر طلب
انسان امروزی بیش از نیاز واقعی خود می‌خواهد و در حالتی از مصرف‌گرایی افراطی که حاصل میل و شهوت انسان است غرق شده است؛ این درحالی است که وقتی تقاضا برای کالا و خدمات افزایش یابد، قیمت‌ها بالا می‌رود و مردم به جای پس‌انداز، پول بیشتری خرج می‌کنند و حتی ممکن است برای رسیدن به خواسته خود، در دام بدهی بیفتند. در این هنگام با افزایش تقاضا، دیگر کالای کافی برای عرضه وجود نخواهد داشت، پس تجار قیمت‌ها را افزایش می‌دهند؛ این امر منجر به تورم مبتنی بر تقاضا می‌شود که به آن «تورم قیمت» نیز می‌گویند. با ادامه این وضعیت، دیگر سطح دستمزدها با قیمت کالاها همخوانی ندارد و قدرت خرید پایین می‌آید؛ در چنین شرایطی اقتصاد جهانی و بانک‌های سرمایه‌داری برای کاهش تورم و رفع مشکل، نرخ بهره را افزایش می‌دهند.
اما افزایش نرخ بهره، سبب رکود اقتصادی و کاهش رشد اقتصادی می‌شود و این امر منجر به توقف سرمایه‌گذاری‌ها و پروژه‌ها و کسب‌وکارها می‌گردد. این شرایط به نوبه خود منجر به افزایش بیکاری می‌شود. ما امروز در بسیاری از کشورها و به ویژه در غرب، شاهد اعتصابات و تظاهرات توسط مردمی هستیم که خواستار بهبود وضع اقتصادی و معیشتی خود هستند.
در این کشورها اقتصاددانان سعی کردند با افزایش نرخ بهره، تورم را کنترل کنند، اما راه‌حل آنها باعث ایجاد بحران‌های دیگر شد؛ بحران‌هایی‌که به نوبه خود طوفان‌های بیشتری را ایجاد کرد.
اگر اقتصاد، لوکوموتیو بدون راننده شود
امام‌علی(ع) زهد را به معنای اعتدال و میانه‌روی در طلب می‌داند، که مفهومی زیبا، شگفت‌انگیز و واقع‌بینانه است. این مفهوم حالتی از سادگی و خروج از عالم مادیات در انسان ایجاد میکند. اما نگاه سرمایه‌داری مبتنی بر این است که مهار مصرف، برای رشد اقتصادی زیان‌آور است و لذا مصرف‌گرایی و افزایش تقاضا را یک اصل مهم برای رشد اقتصاد می‌داند.
استیلای نگاه سرمایه‌داری موجب گشته است که هیچ کنترلی بر اقتصاد جهانی وجود نداشته، رکود، بیکاری، تورم و افزایش نابرابری طبقاتی در اجتماع حاکم گردد؛ طبقه‌ای بسیار ثروتمند و طبقه دیگر بسیار فقیر شوند و حتی طبقات متوسط جامعه نیز به سمت فقر حرکت کنند.
مصرف بی‌رویه سطح توقعات اجتماعی را بالا برده است؛ همین امر باعث افزایش طلاق بین زوجین و نیز عدم تمایل جوانان به ازدواج شده و به گسترش مفاسد اخلاقی، اختلاس و رشوه‌گیری دامن زده‌است.
راه‌حل چیست؟
امام‌علی(ع) راه‌حل را در زهد می‌داند؛ زهد یعنی ایجاد سادگی در زندگی، کاهش توقعات مادی و در یک کلام: اعتدال در سطح خواسته‌ها
اعتماد و عمل به این شیوه منجر به ایجاد تعادل بین نیاز و طلب خواهد شد. انسانی که زهد را شناخت، می‌تواند بر نفس خود مسلط شده و یاد بگیرد که چگونه خواسته‌ها و اموال خود را مدیریت کند؛ این انسان، شخص عاقلی خواهد بود که توان اداره مادی و برآوردن نیازهای خود را به شکلی معتدل و طبیعی پیدا خواهد کرد.
مفهوم زهد به چند معنا قابل تفسیر است:
معنای اول: مختصر کردن خواسته
امام علی(ع) در وصیت خود به امام حسن(ع) چنین می فرماید: «يا بني فإن تزهد فيما زهدتك فيه وتعزف نفسك عنها فهي أهل ذلك، وإن كنت غير قابل نصيحتي إياك فيها، فاعلم يقينا أنك لن تبلغ أملك، ولا تعدو أجلك فإنك في سبيل من كان قبلك، فخفض في الطلب وأجمل في المكتسب).. فكما أن الدنيا زهدت بك ولم تعطِك توقعاتك المادية والدنيوية فازهدْ بها واعزف عن هذه الدنيا»؛
«پسرم! اگر در آنچه که باید زهد کنی، پارسایی ورزیدی و از آن دوری کردی، پس جزء پرهیزکاران خواهی بود، اما اگر بدانچه تو را پند دادم، گوش فرا نداده و نپذیرفتی، بدان‌که قطعا به آرزویت نمی‌رسی و مرگ را هم نمی‌توانی دور کنی، زیرا تو هم در همان راه گذشتگان قرار داری، پس خواسته‌هایت را کم کن، و در بهره و محصول این دنیا اختصار کن... و همانطور که دنیا تو را به زهد می‌خواند و خواسته‌های مادی و دنیوی تو را برآورده نمی‌کند، تو نیز از آن بپرهیز و از چنین دنیایی دست‌بردار.»
این توصیه حضرت تنها به فرزندش نیست، بلکه خطاب به تمام انسان‌ها است؛ اما اکثر انسان‌ها این حقیقت را نمی‌پذیرند، چون می‌خواهند بر اساس خواسته‌هایی که دارند، در این دنیا زندگی کنند. امام‌علی(ع) می‌فرماید زیاده‌خواهی در مادیات دنیا برای تو سودمند نیست، پس از آن دست‌بردار و به دنبال اعتدال و میانه‌روی و کم‌کردن توقعاتت در زندگی باش؛ در غیر این صورت زندگی لوکس و مصرف‌گرایی افراطی، توازن عرضه و تقاضا را به هم ریخته و ایجاد تورم، رکود و افزایش مشکلات اقتصادی خواهد کرد.
معنای دوم:آرامش و وقار در طلب و سود
همچنین از امام علی(ع) روایت شده است: «خُذْ مِنَ الدُّنْيَا مَا أَتَاكَ وَتَوَلَّ عَمَّا تَوَلَّى عَنْكَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَفْعَلْ فَأَجْمِلْ فِي الطَّلَبِ؛ بگير از دنيا آنچه را به تو می‌دهد، و رو بگردان از آنچه از تو رو مى گرداند، و اگر این کار را نمی‌کنی، پس در طلب و خواستن زياده‌روى مكن». (اجمل فی‌الطلب) یعنی در خواستن وقار و متانت داشته باش و از حد اعتدال خارج نشو.
تولیدکننده و مصرف‌کننده، هر دو در ایجاد مشکلات اقتصادی دخیل‌اند؛ تولیدکننده تنها هدفش سود بیشتراست و کیفیت کالا برایش اهمیتی ندارد، لذا مصرف‌کننده را فریب‌داده و از این طریق به سودهای کلانی می‌رسد.
از سوی دیگر مصرف‌کننده‌ی بی‌تجربه‌ای که نسبت به کیفیت کالا دانشی ندارد، به خاطر مصرف کورکورانه و طمعی که برای بدست آوردن ان کالا دارد، در دام فروشنده می افتد. بنابراین دستور به اجمال (اعتدال و متانت در خواسته) در کلام گوهربار امام، شامل هر دو طرف تولیدکننده و مصرف‌کننده یا فروشنده و خریدار می‌شود؛ طرفین باید اعتدال را رعایت کرده و زیاده‌خواهی نداشته باشند، تا توازن بین عرضه و تقاضا ایجاد شود. یکی از مشکلات اساسی اقتصاد، ایجاد توازن بین تولید و مصرف و بین فروشنده و خریدار است و این توازن ایجاد نمی‌شود، مگر با تحقق مفهوم زهد.
تبلیغ جعلی
امام علی(ع) در جای دیگر می فرماید: «الأرزاق لا تنال بالحرص والمغالبة؛ ارزاق با حرص و چیرگی بر هم به دست نمی‌آیند.»
مغالبه یعنی رسیدن به سود به هر قیمت و به هر وسیله‌ای؛ این کلام شامل تولیدکننده‌ای می‌شود که بر کسب سود حریص است، لذا سعی میکند کالایش را در شکل‌های زیبا و تبلیغات جذاب، برای فریب مشتری ارائه دهد، و این یکی از مشکلات بزرگ دنیای امروز است که به وسیله تبلیغات، مشتری را به مصرف بیمارگونه مبتلا می‌کنند.
مغالبه موضوعی بسیار خطرناک است؛ در فقه اسلامی انجام چنین کاری به معنای خارج شدن از موازین شرعی است، و در مبحث اخلاق به معنای خارج شدن از فطرت سالم و معتدلی است که بر پایه امانت، صداقت و درستکاری نهادینه شده‌است.
مغالبه دروغ و کلاهبرداری است، در حالیکه بعضی آنرا زیرکی در کسب و تجارت می‌نامند. رزقی که از طریق مغالبه بدست آید حرام است؛ رزق از جانب خدای متعال است و با حرص و آزمندی به دست نمی‌آید، زیرا حرص از صفات شیطانی است که انسان را به طمع‌ورزی، سود غیرمجاز و مال حرام سوق می‌دهد.
این حرص شدید در کسانی که می‌خواهند از هر طریقی امرار معاش کنند، منجر به فروپاشی اقتصادی می‌شود. مثلا اگر یکی از فروشندگان با گران‌فروشی و احتکار و افراط در سودآوری به مردم ضربه بزند، در این صورت برای مردم چه باقی می‌ماند؟ مردم چگونه به زندگی خود ادامه دهند؟ این درحالی است که او با ضربه‌زدن به مردم، به خود نیز زیان وارد می کند.
طلب سود بیش از حد
افراد خردمند در معاملات تجاری روند صداقت و تعادل را درپیش می‌گیرند؛ این امر سبب می‌شود سود بیشتری نصیب مردم شود. این روش بر خلاف روش کسانی است که به دنبال سودهای کلان هستند و لذا راه تقلب و مغالبه را درپیش می‌گیرند. این روند سبب ایجاد بحران‌های اقتصادی و از بین رفتن سرمایه اولیه مردم خواهد شد.
اگر اقتصاددانان به این سخن گهربار امام که می‌فرماید «اجملوا فی‌الطلب؛ در طلب میانه‌رو باشید» عمل کنند، می‌توانند بسیاری از مشکلات اقتصادی را حل کنند. علم اقتصاد تنها مبتنی بر اعداد و ارقام نیست، بلکه نیاز به علوم انسانی دارد، که شامل روانشناسی رفتاری و جامعه‌شناسی می‌شود. امام علی(ع) در این بیان ما را به سمت یک نقطه شروع رفتار اخلاقی هدایت میکند؛ به فرموده ایشان انسان باید در طلب مادیات به رفتاری متعادل برسد. مصرف افراطی و بی‌رویه به شکل یک معضل روانی و رفتاری درآمده، کم‌کم جزء فرهنگ مردم می‌شود. لذا اگر متخصصین علم اقتصاد بتوانند این مشکل را با همکاری علمای اخلاق و روان معالجه کنند، مشکلات اقتصادی حل گشته و دستیابی به رشد اقتصادی صحیح و سالم امکانپذیر خواهد شد.
ماشین اقتصادی سالم
ماشین اقتصادی سالم می‌تواند در یک مسیر مستقیم به یک اقتصاد باثبات و پایدار برسد. اگر وضعیت اقتصاد امروز را مطالعه کنیم، متوجه می‌شویم که طی دو دهه گذشته نمودارهای اقتصادی به صورت سریع و پی‌درپی روند صعود و نزولی داشته و این نوسانات، وضع معیشت مردم را به هم‌ریخته است.
در پی این وضعیت، بسیاری از اقتصادهای بزرگ سقوط کردند و اقتصادهای نوظهور بیمار و فرسوده شدند. عامل بسیاری از این نابسامانی‌ها همان مصرف‌گرایی کورکورانه‌ای است که ناشی از عدم توازن در روان می‌باشد.
بنابراین امام علی(ع) می‌فرماید: «أجملوا في الطلب، فكم من حريص خائب، ومجمل لم يخب؛ در طلب رزق میانه‌رو باشید، که چه بسیار حریصی که ناامید شد و چه صرفه جو و کم طلبی که ناامید نشد». یعنی انسانی که بر سود زیاد و سهم بیشتر حریص است، به شدت مصرف‌گرا شده و در تقاضای کالای بیشتر ولع دارد، اما این انسان خواسته‌اش بی‌ثمر بوده و ناامید خواهد شد. چه بسیار حریصانی که درنهایت شکست خورده، و چه بسیار انسانهای میانه‌روی که در زندگی پیروز شدند. پس انسانی که زندگی‌اش را به شیوه‌ای درست و معتدل مدیریت کند، پیروز می‌شود و این است معنای اقتصاد موفق.
حرص و اضطراب روانی
حرص منجر به اعتیاد بیمارگونه و اضطراب روانی می‌شود، زیرا شخص حریص احساس سیری نمی‌کند، و تصورش بر این است که با خوردن خوشمزه‌ترین غذاها، نوشیدنی‌ها و لباس‌های رنگارنگ و سوارشدن در ماشین‌های متنوع، به آن لذتی که در جستجویش است می‌رسد؛ اما نه تنها نمی‌رسد، بلکه در دام اعتیاد نیز گرفتار شده، و در نهایت اعتیاد و اضطراب او را به احساس خودکم‌بینی دچار میکند. پس حرص، مخرب وجود انسان است و منجر به افتادن انسان در سیاه‌چاله‌ای عمیق می‌شود، که خارج شدن از آن به آسانی امکانپذیر نیست. بنابراین انسان ناگزیر به محدود کردن و کنترل حرص درون است، تا در این سیاه‌چاله که منجر به اعتیاد و اضطراب دائمی می‌شود، گرفتار نشود.
همچنین حرص ممکن است آدمی را به سمت رقابت‌های اجتماعی که بر پایه تجملات کاذب است سوق دهد؛ در چنین شرایطی انسان دائما می‌خواهد با افراد مختلف یا طبقه‌ای خاص رقابت کند، و سطح زندگی خود، لباس و ماشینش را بالا ببرد. اما این تجملات کاذب منجر به صرف هزینه‌های گزاف شده و در انتها برای انسان شکست به همراه دارد. این‌ها همه ناشی از سوء مدیریت و بینش نادرست انسان در امور است.
پیامدهای سوء مدیریت اموال
انسان باید اموالش را درست مدیریت کند، در غیر این صورت به دلیل سوء مدیریت و هدر دادن اموال ورشکست خواهد شد. انسان میانه‌رو و صرفه‌جو به دلیل تمرکز صحیحی که بر اداره اموالش دارد، در زندگی موفق خواهد بود؛ او می‌داند که پول خود را کجا و چگونه خرج کند، توجهی به تجملات فریبنده ندارد، و سعی میکند مخارجش را به نحو احسن مدیریت کرده و آن را صرف هزینه‌های غیرضروری نکند.
چنین کسی مصداق حدیث گهربار «کم من حریص خائب و مجمل لم‌یخب» است. مدیریت صحیح، برای اقتصاد یک کشور نیز لازم است؛ مثلا حاکمی که بر ساخت مراکز تجاری و ساختمان‌های بلند و توجه به ظواهر، بیش از حد اصرار دارد و از این طریق بدنبال کسب وجهه برای خود است، با این اقدامات صرفا باعث هدر رفت اموال دولتی، بالا آوردن بدهی‌های زیاد، و در نهایت سقوط دولتش خواهد شد؛ ضمن اینکه این سوءمدیریت‌ها در بلند مدت سبب نابودی تدریجی اقتصاد می‌شود.
حاکمی که حریص بر دنیا است، مدیریت درستی بر اقتصاد کشور نخواهد داشت و در نتیجه یک حاکم شکست‌خورده خواهد بود.
در مقاله بعدی بحث را در زمینه مفهوم اجمال در طلب و مدیریت موفق اقتصادی از طریق زهد در نگاه امام علی(ع) ادامه خواهیم داد...
مترجم: حکیمه سادات راغب زاده
نظر شما