همزمان با شورش پریگوژین، پلیس نظامی روسیه در سوریه حداقل چهار نفر از رهبران ارشد گروه واگنر را دستگیر کرد و آنها را در اقدامی احتیاطی به پایگاه هوایی حمیمیم در سواحل غربی آن کشور فرستاد. به گفته برخی منابع این چهار نفر هنوز در این پایگاه نگهداری می شوند
حمیمیم مرکز فرماندهی روسیه در سوریه و مقر لجستیکی تمام عملیات های واگنر در خارج از کشور است و چندین هزار سرباز و پیمانکار روس در این مرکز حضور دارند. این مرکز با دارا بودن دو باند بزرگ فرود، بزرگترین مرکز روسیه در خارج از اتحاد جماهیر شوروی است که قادر به سوخت گیری هواپیماهای سنگین می باشد. حمل سلاح و پرسنل و پرواز افراد واگنر به لیبی، مالی، سودان، جمهوری آفریقای مرکزی و ونزوئلا همگی از طریق هواپیماهای وزارت دفاع روسیه از حمیمیم انجام می شود. اگر در پی شورش پریگوژین، کرملین از دسترسی واگنر به تأسیسات پایگاه حمیمیم خودداری کند، آنگاه باید از توقف کار این گروه سخن گفت.
در روسیه پلیس و سرویس امنیت فدرال به مقر واگنر یورش بردند و شرکت های تابعه آن را تعطیل کردند. طبق گزارش ها به رهبران واگنر در حمیمیم اولتیماتوم داده شده است که یا همگی با وزارت دفاع روسیه قرارداد ببندند یا به خانه بازگردند اما نیروهای واگنر عنصری کلیدی در حفظ منافع مسکو در سوریه هستند و انحلال این گروه به منافع روسیه آسیب زیادی وارد خواهد کرد
در حال حاضر واگنر بین 1000 تا 2000 سرباز در سوریه دارد؛ همچنین 10000 پیمانکار نظامی خصوصی به حفاظت از زیرساخت های نفت، گاز و فسفات سوریه کمک می کنند
با توجه به اینکه روسیه یکی از بزرگترین صادرکنندگان انرژی و کالا در جهان است، درآمدهای حاصل از منابع سوریه برای روسیه ناچیز است ولی کنترل مسکو بر این منابع، به روسیه اهرمی می دهد که می تواند با استفاده از آن اطمنیان حاصل کند که دمشق از تعهدات ژئواستراتژیک خود در قبال کرملین تخطی نمی کند
این تعهدات شامل حفظ حق روسیه در استفاده از پایگاه حمیمیم برای نفوذ در کشورهای آفریقایی و لنگر انداختن کشتی هایش در بندر طرطوس است
اینکه روسیه بتواند این اهرم فشار را حفظ کند، منوط به تضمین وفاداری هزاران پیمانکار نظامی خصوصی است که فرماندهی آنها را پریگوژین بر عهده دارد. توقف کار این پیمانکاران یا کاهش انگیزه آنها در خدمت به منافع روسیه، می تواند موجب شود که ایران با ارائه دستمزدها و تسلیحات بهتر، آنان را به خدمت درآورد. روسیه و ایران علیرغم مشارکت در حفظ بشار اسد، از سال 2017 در سوریه به شدت با هم اختلاف دارند. حتی سال 2018 نیروهای نیابتی آنها بر سر کنترل ذخایر فسفات سوریه باهم درگیر شدند
پوتین امیدوار بود که با پیدا شدن یک راه حل سیاسی در مورد سوریه، تحریم ها علیه دمشق برداشته شده و شرکت های روسی بتوانند به سود هنگفتی برسند اما این اتفاق نیفتاد لذا از سال 2021 روسیه شروع به کاهش حمایت از نیروهای نیابتی خود در بخش هایی از سوریه که آنها را استراتژیک نمی دانست کرد. در پی این اقدام بسیاری از این نیروها وفاداری خود را به ایران تغییر دادند تا حقوق از دست رفته خود را جایگزین کنند. این روند پس از حمله روسیه به اوکراین شتاب گرفت
در حال حاضر مزدوران واگنر و شبکه پیمانکاران این گروه، در سایت های نفت و گاز سوریه همچنان حضور دارند و تاحدی درآمدی مستقل و پایدار دارند؛ بنابراین تاکنون زیر چتر ایران نرفته اند. ولی این شرایط ممکن است تغییر کند و مزدوران واگنر همان راهی را بروند که بسیاری دیگر از نیروهای نیابتی روسیه رفتند
آوریل 2021 یک گروه شبه نظامی (تحت حمایت قبایل سوریه) که در جنگ با کردهای مورد حمایت آمریکا در شمال شرق سوریه بودند، از روسیه درخواست حمایت کردند ولی مسکو درخواست آنها را نادیده گرفت. این گروه که شکست خورده و از خانه های خود رانده شده بودند، رو به سوی ایران آوردند و ایران مقادیر زیادی سلاح و پول برای آنها فرستاد.
تیپ هشتم ارتش سوریه زمانی وفادارترین واحد روسیه در بین نیروهای مسلح جنوب سوریه بود اما مسکو اواخر سال 2021 از عملکرد این تیپ ناامید شد و حقوقش را به نصف کاهش داد. تا سال 2022 ارتباط روسیه با تیپ هشت به کلی قطع شد. اکنون این تیپ برای اداره اطلاعات نظامی سوریه –یکی از قدرتمندترین نیروهای نیابتی ایران که (طبق ادعاها) در قاچاق مواد مخدر هم نقش دارد- می جنگد
در ژوئیه 2022 شبه نظامیان نیروهای دفاع ملی در شرق دیرالزور به رهبری حسن الغبان از زیر چتر مسکو خارج شدند زیرا که مسکو شش ماه حقوق این گروه را نپرداخت. پس از مدت کوتاهی این گروه با لشکر چهارم –یکی از واحدهای نخبه سوری تحت حمایت ایران به رهبری ماهر اسد برادر بشار اسد که (ادعا می شود) در رأس تجارت موادمخدر است- ادغام شد.
اگر روسیه وفاداری مزدورانی را –که کار حفاظت از زیرساخت های انرژی سوریه را بر عهده دارند- از دست بدهد، دیگر نمی تواند از اهرم های خود علیه اسد استفاده کند و او را مجبور کند تا به کرملین اجازه دهد از خاک سوریه برای تهدید ناتو و گسترش نفوذ خود در آفریقا استفاده کند
سال 2020 مسکو با نیروهای نیابتی ترکیه درگیر شد و نیاز فوری به نیروهای جدید پیدا کرد. بین دسامبر 2019 و اوت 2020 واگنر هزاران مزدور سوری را از طریق 12 شرکت امنیتی خصوصی برای جنگ در لیبی علیه دولت تحت حمایت ترکیه به خدمت گرفت. در جریان نبرد، واگنر کنترل دو میدان بزرگ نفتی و یک مجتمع پتروشیمی را بدست گرفت. در همان دوره شبه نظامیان تحت حمایت واگنر در درگیری علیه شورشیان تحت حمایت ترکیه در استان ادلب سوریه شرکت کردند که به دستاوردهای ارضی بزرگی برای اسد منجر شد
کوتاه مدتی بعد روسیه دوباره مجبور به بسیج مجدد نیروها شد. این بار درگیری با داعش در مرکز سوریه بود. از اوت 2020 تا مارس 2021 این گروه در مناطق دورافتاده بیابانی فعالیت کرد و بیش از 460 سرباز و غیرنظامی را کشت و صدها نفر را مجروح کرد. اکثر حملات اطراف کارخانه های فرآوری گاز و میادین نفتی کشور بود
حملات داعش تهدیدی مستقیم علیه منافع روسیه بود؛ مسکو در پاسخ، به پیمانکاران نظامی خصوصی که سوری ها را برای جنگ در لیبی جذب می کردند روی آورد و به واحدهای وفادار ارتش سوریه نیز اولتیماتوم داد که یا رزمنده بفرستید یا حقوقتان قطع می شود
به این ترتیب برای اولین بار از سال 2017 واحدهای روسی با نیروهای نیابتی ایران از جمله شبه نظامیان شیعه افغان مشارکت کردند. در سه ماه اول سال 2021 این نیروی ترکیبی با پشتیبانی نیروهای هوایی روسیه، داعش را بمباران کرد و بسیاری از جنگجویان این گروه را وادار به عقب نشینی نمود
کوتاه سخن اینکه: شبکه مزدوران روسیه ذخایر انرژی و فسفات سوریه را حفظ کرده و ورود این ذخایر به بازار را تضمین می کنند. حفظ این شرایط از آن سو برای روسیه اهمیت دارد که می تواند از آن به عنوان اهرم فشاری علیه اسد استفاده کرده و او را مجبور سازد تا به روسیه اجازه دهد از خاکش برای مقابله با ناتو و تحقق برنامه هایش در قاره آفریقا استفاده کند. اما تزلزل روسیه در ماههای اخیر و به ویژه بعد از شورش واگنر این فرصت را برای ایران ایجاد کرده است تا گروههایی را که مسکو دیگر توان ادامه حمایت از آنها را ندارد جذب کند
نیروهای واگنر و دیگر سوری هایی که در ازای پول برای مسکو کار می کنند، مزدور هستند و منافع مادی برای آنها در اولویت قرار دارد. البته هستند گروههایی همچون مسیحیان ارتدکس سوقیلابیه که به روسیه احساس وابستگی می کنند یا آن را سنگری در برابر فرقه گرایی شیعی ایران می دانند ولی اگر مسکو حمایت خود را به طور کامل از نیروهایی که زیر نظر پریگوژین فعالیت می کنند قطع کند، در آن صورت این نیروها مجبور به تصمیم گیری هستند
از چهار رهبر واگنر در سوریه که اواخر ماه گذشته بازداشت شدند دو نفر در حمیمیم یک نفر در دمشق و یک نفر در سوقیلابیه بودند. اگر بازداشت آنها طولانی شود مسیحیان سوقیلابیه و سایر گروهها، ممکن است با پیشنهادات وسوسه انگیز ایران مواجه شوند؛ به ویژه که موقعیت مالی ایران ممکن است به زودی بهبود یابد.
اواخر ژوئن آمریکا مذاکرات غیرمستقیم با تهران را برای بررسی احیای برجام یا دستیابی به توافقی موقت از سر گرفت. آمریکا برای نشان دادن حسن نیت خود اخیرا موافقت کرد که 2.7 میلیارد دلار بدهی عراق به بانک های ایرانی آزاد شود. تهران درخواست آزادی 7 میلیارد دلار از بدهی های مسدود شده خود در کره جنوبی را دارد و در ازای آن پیشنهاد آزاد شدن شهروندان آمریکایی را داده است
با این حال موقعیت ضعیف روسیه ممکن است باعث شود هرگونه اقدامی برای قطع همکاری با واگنر به تأخیر بیفتد
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما