گرچه تهران و کابل سیاستی عمل گرایانه را در پیش گرفته و به تعامل با یکدیگر ادامه می دهند، ولی ایران و طالبان دوستان و متحدانی دیرینه نیستند. آنها پیشتر رابطه ناخوشایندی با یکدیگر داشته اند؛ اختلافات آنها به مسائل فرقه ای مربوط می شود و اکنون مناقشه بر سر آب نیز بر اختلافات پیشین اضافه شده است. ولی علیرغم وجود مشکلات فراوان در روابط دوجانبه، ایران به روابط خصمانه ای که دهه 1990 با طالبان داشت، بازنگشته است؛ بلکه برعکس، بدنبال عادی سازی روابط می باشد
تهران مدتها خواهان خروج نیروهای آمریکایی و متحدان غربی اش از افغانستان بود و آنها را منبع بی ثباتی در منطقه می دانست؛ بنابراین منطقی بود که پیروزی طالبان را فرصتی برای برقراری ثبات در منطقه بداند
استقبال محتاطانه ایران از رژیم طالبان، صرفا مبتنی بر احساسات ضد آمریکایی نیست؛ تهران امیدوار است که طالبان نگرانی های امنیتی و سیاسی ایران را جدی تر بگیرد. مهمترین چالش های ایران در همسایگی با افغانستان، عبارت است از تهدید فزاینده تروریسم از سوی داعش خراسان، تأمین آب شرق ایران و مهاجرت افغان ها به ایران. تهران برای رسیدن به نتایج مطلوب در این سه حوزه، سعی کرده است با طالبان وارد تعامل شده و با اتخاذ گفتمانی آشتی جویانه، اعتماد این رژیم را جلب نماید
گرچه تهران به برخی از رهبران برجسته مخالفان از جمله احمد مسعود رئیس جبهه مقاومت ملی افغانستان و اسماعیل خان فرمانده سابق جنگ هرات اجازه رفت و آمد مکرر به ایران را می دهد، ولی آگاه است که هیچ یک از گروههای مخالف نمی توانند تهدیدی جدی برای طالبان باشند و آن را به چالش بکشند. باوجود گزارش هایی که از وجود رقابت بین اعضای طالبان به گوش می رسد، این گروه توانسته است وحدت داخلی خود را حفظ کند؛ همچنین در سطح بین المللی تمایلی برای احیای ائتلاف شمال علیه طالبان وجود ندارد
چالش اصلی طالبان از سوی داعش خراسان است. از آنجا که داعش خراسان حملات خشونت آمیزی را در خارج از کشور انجام داده و مسئولیت بمب گذاری های مرگبار پاکستان، ایران و روسیه را بر عهده گرفته است، همسایگان افغانستان برای مقابله با آن جدی هستند. در این میان داعش خراسان به دلیل دخالت های مذهبی و سیاسی ایران در افغانستان و پاکستان، به دشمن جدی ایران بدل شده است
حملات تروریستی داعش خراسان، تهران و طالبان را تشویق کرده است تا اختلافات مذهبی را نادیده بگیرند و برای مقابله با این تهدید مشترک همکاری کنند. تهران به دلیل مواضع افراطی ضد شیعی داعش و قابلیت آن برای جذب سنی های ناراضی ایران، در برابر داعش خراسان به شدت آسیب پذیر است. از آنجا که داعش خراسان دشمن مشترک ایران و طالبان است، ممکن است تهران درصدد براید همکاری های امنیتی مرزی را با طالبان گسترش دهد و عملیات اطلاعاتی مشترکی را با این رژیم انجام دهد. طالبان نیز ممکن است به نیروهای ایرانی اجازه دهد تا به برخی از پایگاههای داعش در داخل خاک افغانستان، حمله هوایی کند.
سپتامبر 2023 اسماعیل خطیب وزیر اطلاعات ایران علنا اعتراف کرد که ایران علیه داعش خراسان با طالبان همکاری می کند. نیروهای داعش در مناطق کوهستانی –که طالبان به آنجا دسترسی کمی دارد- مستقر هستند و علیه طالبان حملاتی را انجام می دهند. اوت 2023 محمود نبویان از نمایندگان مجلس ایران اعتراف کرد که ایران با کمک طالبان از انجام حملات تروریستی در شهر مشهد جلوگیری کرده است
همکاری دو کشور در مبارزه با تروریسم، یک مزیت دیگر برای تهران دارد. با توجه به اهمیتی که این همکاری برای امنیت ملی و منطقه دارد، ایران می تواند منتقدان داخلی را که از رابطه با طالبان سنی بنیادگرا ناخشنود هستند، ساکت کند. بمب گذاری های تروریستی ژانویه در کرمان توسط داعش خراسان، درخواست ها را در ایران برای افزایش امنیت مرزهای کشور افزایش داده است. در جلسه 6 مارس 2024 شورای امنیت سازمان ملل، نماینده ایران تأکید کرد که تروریسم، قاچاق موادمخدر و عدم کنترل مرزها در افغانستان، ثبات منطقه را تهدید می کند.
سیاست ایران در قبال طالبان افغانستان تحت تأثیر عوامل ژئوپلیتیکی است. ایران همچنان از نفوذ برخی از قدرت های منطقه در افغانستان نگران است. تهران مایل است اهرم های خود را در کابل تقویت کند تا جلوی نفوذ رقیبان خود –به ویژه عربستان، آمریکا و پاکستان- را بگیرد. تهران نمی خواهد نبرد بر سر کسب نفوذ بیشتر در افغانستان را، به پاکستان ببازد و محدود کردن نقش اسلام آباد در افغانستان، به یکی از اولویت های اصلی ایران بدل شده است. ایران همچنین متوجه این واقعیت است که هرگونه اقدام خصمانه ایدئولوژیک طالبان در امتداد مناطق مرزی، می تواند برخی از گروههای تندروی سنی در داخل ایران را تشویق کند
عوامل اقتصادی نیز بر روابط تهران و طالبان تأثیر دارد؛ یک سوم کل واردات افغانستان از ایران است. در راستای تقویت تجارت دوجانبه در نوامبر 2023 تهران میزبان نشست کمیته مشترک اقتصادی ایران و افغانستان بود. این اولین نشست از زمان بازگشت طالبان به قدرت بود که با حضور ملا عبدالغنی برادر معاون نخست وزیر طالبان در ایران برگزار می شد. دو کشور تصمیم گرفتند برای شناسایی موانع همکاری های اقتصادی، گروههای کاری تشکیل دهند. این تصمیم منجر به این شد که در 24 فوریه 2024 یک هیأت فنی از افغانستان به ایران سفر کنند و امکانات منطقه آزاد تجاری چابهار برای صادرات به افغانستان را مورد ارزیابی قرار دهند. بازدیدهای بیشتر از این دست به بهبود روابط سیاسی دوجانبه کمک خواهد کرد
در سمت مقابل تهران تمایل دارد از افغانستان به عنوان دروازه ورود به آسیای مرکزی و منطقه ترانزیتی برای صادرات انرژی و سایر محصولات ایران استفاده کند. در دیدار اخیر بین جی پی سینگ دیپلمات ارشد هند در امور افغانستان و امیرخان متقی وزیر امور خارجه طالبان دهلی نو پیشنهاد تقویت همکاری های اقتصادی و ترانزیت بین دو کشور با استفاده از بندر چابهار ایران را داد
اما مناقشه بر سر آب رودخانه هیرمند احتمالا به این راحتی حل نخواهد شد .هم ایران و هم افغانستان با کمبود فزاینده آب روبرو هستند و برای کشاورزی و آب آشامیدنی به این رودخانه نیاز دارند. هیرمند از کوههای هندوکش در نزدیکی کابل سرچشمه می گیرد و از مرز ایران راهی تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان می شود. افغانستان درحال ساخت یک سد جدید روی این رودخانه برای تولید برق و آبیاری زمین های کشاورزی است. ماه مه گذشته درگیری خشونت آمیزی بین نیروهای ایرانی و افغان بر سر آب این رودخانه رخ داد. درست است که هر دو رژیم نیاز دارند عزم سیاسی قوی خود را در مورد مسئله مهم تأمین آب نشان دهند، ولی مزایای همکاری متقابل بیشتر از تشدید اختلاف است
ایران با میزبانی از رهبران مخالف افغان و پذیرش تعداد زیادی از پناهجویان افغان، می تواند در صورت تشدید تنش های سیاسی در آینده، از اهرم فشار خود علیه رژیم طالبان استفاده کند. در ژانویه 2022 تهران رسما میزبان نشستی بین طالبان و رهبران اصلی مخالفان افغانستان بود. متقی وزیر خارجه طالبان تیم افغانستان را در دیدار با مسعود، خان و دیگر چهره های مخالف در تهران رهبری می کرد. طالبان تاکنون از ایران به دلیل میزبانی رهبران مخالف افغان انتقاد نکرده است؛ همچنین درحالی که کشورهای غربی به شدت از قوانین واپس گرایانه طالبان در مورد زنان و.. انتقاد می کنند، ایران هیچگونه انتقادی ابراز نداشته و آشکارا منافع امنیتی و اقتصادی خود را، بر نگرانی های اجتماعی و انسانی در اولویت قرار داده است
بعد از پاکستان، ایران دومین میزبان بزرگ پناهجویان افغان در سراسر جهان است. مردم ایران در مورد این مسئله نظرات متفاوتی دارند؛ در شرایطی که برخی با مهاجران افغان ابراز همبستگی می کنند، برخی دیگر بی تفاوت بوده یا نسبت به مهاجران دشمنی می ورزند. این نگاه منفی نسبت به مهاجران افغان اخیرا بیشتر شده و بسیاری از ایرانیان آنها را تهدیدی سیاسی-اجتماعی می دانند. مقامات ایران تعداد کل پناهندگان و مهاجران را حدود 5 میلیون تخمین می زنند که اکثر آنها را مردم افغانستان تشکیل می دهند. اخیرا گمانه زنی هایی وجود دارد مبنی بر اینکه مقامات ایران چشم خود را به روی مهاجرت غیرقانونی افغانها می بندند تا نیروهای مسلح ایران را با استخدام شیعیان هزاره تقویت کنند.
لشکر فاطمیون شاخه ای از نیروی قدس سپاه، هزاران شهروند افغان را که از نظر اقتصادی و اجتماعی با مشکل مواجه هستند، برای نبرد در سوریه استخدام کرده است. این مبارزان شیعه که عمدتا از قوم هزاره هستند، ثابت کرده اند که در جنگهای نیابتی ایران برای کسب سلطه بر منطقه، ذخیره ارزشمندی برای تهران هستند. اخیرا حسن کاظمی قمی فرستاده ویژه ایران در امور افغانستان در ادعایی جنجالی گفت «افغانستان بخشی از محور مقاومت است». محور مقاومت اصطلاحی است که برای تعریف شبکه نیروهای نیابتی و شریکان ایران در مقابله با غرب و اسرائیل در خاورمیانه، استفاده می شود. این گروههای شبه نظامی به ایران کمک می کنند تا در تمام رویدادهای سیاسی مهم منطقه دخالت کرده و در عین حال نقش مستقیم خود را انکار کند. قمی در این گفتگو که روز 6 فوریه منتشر شد، از اینکه «می توان بیش از یک تیپ از نیروهای شهادت طلب را از افغانستان برای حمایت از حماس به غزه فرستاد»، می بالید. طالبان نسبت به اظهارات قمی واکنشی نشان نداد
نفوذ سیاسی ایران در افغانستان نسبت به سوریه، عراق و لبنان کمتر است زیرا شبه نظامیان شیعه، چندان در افغانستان فعال نیستند. ولی تهران ممکن است وسوسه شود که تیپ فاطمیون را در داخل افغانستان مستقر کند تا در ازای حمایت طالبان از جنگ نیابتی ایران با اسرائیل، این نیروها به طالبان در مبارزه علیه داعش خراسان کمک کنند. بدیهی است که هر نوع مداخله ایران در افغانستان، پیامدهای سیاسی و امنیتی جدی برای منطقه دارد و به احتمال زیاد واکنش دیگر قدرت های منطقه را برانگیزد
کوتاه سخن اینکه به نظر می رسد ایران نسخه جدید طالبان را اصلاح شده تر و کم خطرتر از نسخه قبلی دیده و روی آن شرط بندی کرده است. هر دو طرف به خاطر ثبات منطقه ای می کوشند تا راههایی برای اعتماد سازی و افزایش ارتباط بردارند. هنوز برای نتیجه گیری در مورد آینده تعامل ایران و افغانستان زود است. درحالی که تهدید داعش خراسان چشم انداز همکاری اطلاعاتی بین دو کشور را روشن تر کرده، درگیری گاه به گاه مرزی و مناقشه آب، چالش های پیش روی تعمیق روابط ایران و طالبان است. در داخل ایران گروههای محافظه کار و اصلاح طلب همچنان در مورد رویکرد دولت در مورد نحوه برخورد با طالبان اختلاف نظر دارند. ولی به نظر می رسد که ایران فکر می کند بهتر است برخی جنبه های منفی روابط با افغانستان را نادیده بگیرد و بر اهداف ژئوپلیتیکی بزرگتر خود متمرکز شود. برای تحقق این اهداف، تعامل با طالبان یک ضرورت است
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما