رقابت ایران و عراق بر سر تبدیل شدن به قطب ترانزیت منطقه

در سال های اخیر عراق به یکی از مقاصد پیشرو برای سرمایه گذاری های چین در خاورمیانه تبدیل شده و نقش مهمی در طرح کمربند و جاده پکن پیدا کرده است. عراق برای استفاده از موقعیت ژئواستراتژیک و مرکزی خود در طرح کمربند و جاده، بدنبال اجرا و توسعه یک پروژه بندری جدید به وسعت 45 کیلومتر مربع در فاو است. با اجرای این طرح اتکای عراق به بنادر کشورهای عرب خلیج فارس و نیز ترانزیت زمینی از ایران و ترکیه برای واردات کالاهای مورد نیاز کاهش می یابد. این پروژه همچنین رقابت اقتصادی عراق و ایران را تشدید می کند زیرا هر دو کشور بدنبال بدست آوردن جایگاه مشابهی در ترانزیت منطقه ای هستند

موانع توسعه عراق

وجود چندین مانع، تلاش های عراق را برای تنوع بخشیدن به اقتصاد این کشور با مشکل مواجه کرده است. از جمله این موانع کمبود شدید سرمایه گذاری خارجی و فساد گسترده می باشد. با این حال نشانه هایی وجود دارد که امید به تغییر را در این کشور افزایش می دهد. اوایل ماه جاری بغداد با شرکت توتال فرانسه برای پیشبرد یک پروژه عظیم انرژی به ارزش 27 میلیارد دلار به توافق رسید. پیشتر در ژوئیه 2021 نیز بین وزارت نفت عراق و شرکت ملی مهندسی شیمی چین قراردادی امضا شد که به موجب آن شرکت چینی قرار است یک مجتمع پتروشیمی و پالایش در فاو با قابلیت تولید 3000000 بشکه نفت در روز بسازد

شرکت های بین المللی به طور فزاینده ای به سرمایه گذاری در بخش انرژی و زیرساخت های عراق علاقه نشان می دهند. این می تواند به بهبود چشم انداز اقتصادی کشور و کاهش اتکای آن به صادرات نفت کمک کند. در حال حاضر 95% از درامد بودجه فدرال را نفت تشکیل می دهد. موفقیت پروژه هایی مانند پروژه فاو، به عوامل مختلفی از جمله شرایط امنیتی، ثبات سیاسی و توانایی دولت در ایجاد فضایی خوب برای سرمایه گذاری بستگی دارد

در زمینه فساد، پرونده شاکر الزمیلی نشان می دهد که دادگاه های عراق می توانند مقامات فاسد را مورد بازخواست و مجازات قرار دهند. ژانویه 2022 دادگاه کیفری، زمیلی را به اتهام فساد مالی در دوران تصدی پست ریاست کمیسیون سرمایه گذاری بغداد، به چهار سال زندان محکوم کرد. با توجه به گستردگی فساد در این کشور، عراق راه زیادی برای مقابله با این مشکل دارد. یک براورد نشان می دهد که بین سال های 2003 تا 2020، 250 میلیارد دلار از پول بیت المال سرقت شده است

فاو ستون اقتصادی آینده

پروژه فاو شامل ساخت بندر جدید، اسکله، پایانه نفتی، کانال خشک و زیرساخت های حمل و نقل مربوطه است و پس از تکمیل، انتظار می رود که به یکی از ستون های اصلی اقتصادی عراق بدل شود. طبق گزارش های اخیر فاز1 این پروژه قرار است در سال 2025 به پایان برسد و ظرفیت جابه جایی 20 تا 45 میلیون تن بار را دارد. کانال خشکی که قرار است ساخته شود، امکان اتصال زمینی به مرز ترکیه را از طریق جاده و راه آهن فراهم می کند. در صورت موفقیت آمیز بودن این پروژه، فاو می تواند از موقعیت مکانی و ارتباطی خود با ترکیه و سوریه استفاده کرده و به یکی از پایانه های کانتینری پیشرو و بزرگترین بنادر جهان بدل شود

هدف اصلی عراق این است که این پروژه را به طرح کمربند و جاده چین مرتبط کند و ان را جایگزین کانال سوئز و کریدور شمال-جنوب معرفی نماید. سرمایه گذاری کلی چین در خاورمیانه، شمال آفریقا و ترکیه بین سال های 2005 تا 2022 بالغ بر 273 میلیارد دلار بوده است. عراق در سال های اخیر در بخش انرژی به شریکی مهم برای چین تبدیل شده است. تنها در سال 2021 پکن قراردادهایی به ارزش 10.5 میلیارد دلار با بغداد امضا کرد. شرکت های چینی قراردادهایی برای توسعه و بهره برداری از چند میدان نفت و گاز از جمله میادین نفتی رومیلا و حلفایا بستند. شرکت های چینی همچنین در بخش مخابرات، کشاورزی و ساخت نیروگاهها و دیگر پروژه های زیربنایی عراق مشارکت داشته اند. سرمایه گذاری های چین کمکی قابل توجهی به توسعه اقتصادی عراق و تقویت روابط اقتصادی بین دو کشور کرده است

چالش های جدید ایران

سرمایه گذاری چین در پروژه فاو، نشانه محدودتر شدن نقش ایران در ترانزیت و تجارت بین المللی است. با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران به عنوان پل زمینی بین آسیای جنوبی و مرکزی و خاورمیانه، طبیعتا ایران باید نقش مهمی در هر دو کریدور شرق-غرب که قفقاز و آسیای مرکزی و چین را به خاورمیانه و ایران متصل می کند و کریدور شمال-جنوب که رابط بین روسیه و آسیای مرکزی به خلیج فارس و هند است، ایفا می کرد. اما تهران نتوانست از این فرصت ها استفاده کند. این کشور علیرغم مزیت طبیعی خود، بدلیل تحریم های اقتصادی، بی ثباتی سیاسی و زیرساخت های فرسوده در حمل و نقل به ویژه خطوط ریلی و بنادرش، نتوانسته است به قطب استراتژیک مهمی در حمل و نقل کالا بدل شود

توسعه بندر فاو در عراق می تواند در این زمینه چالش های بیشتری پیش روی ایران بگذارد. علی حسینی رئیس کمیسیون حمل و نقل و لجستیک اتاق بازرگانی ایران معتقد است که فاو در آینده به رقیبی بزرگ برای ایران تبدیل خواهد شد. عراق با کمک ترکیه و امارات در تلاش است تا با اتصال فاو به راه آهن عراق، آن را به راه آهن ترکیه در شمال متصل کند. ساخت این کریدور حمل و نقل جدید تأثیری منفی بر ترافیک ترانزیتی ایران به ترکیه می گذارد

در حال حاضر 90% ترافیک ترانزیتی ایران از طرق جاده انجام می شود زیرا راه اهن موجود بین ایران و ترکیه ظرفیت زیادی ندارد و در بسیاری از اوقات بدلیل تنش های سیاسی بین دو کشور، متوقف است. حجم مبادلات تجاری ایران و ترکیه قابل توجه بوده و در سال 2022 به 6.42 میلیارد دلار رسید اما فقدان زیرساخت های حمل و نقل مانع از رشد حجم مبادله شده است

مقامات تهران، ایالات متحده را متهم می کنند که با مداخله و زیر فشار گذاشتن عراق، مانع از توسعه کریدور ترانزیتی شمال-غرب در ایران شده است. آنها همچنین معتقدند حمایت ترکیه از پروژه راه آهن عراق، در راستای جاه طلبی آنکارا برای تبدیل شدن به قطب انرژی و ارتباطات منطقه است

اتصالات ریلی منطقه ای

پروژه ریلی جدیدی در دست برنامه ریزی است که خلیج فارس را از طریق عراق به ترکیه و در نهایت به اروپا متصل می کند. این پروژه که شامل ساخت 1200 کیلومتر خطوط راه آهن برقی است، بخشی از پروژه بندر بزرگ فاو است و به طور بالقوه می تواند جایگزینی برای دریای سرخ-کانال سوئز باشد. پیمانکار این پروژه شرکت حمل و نقل ریلی آلستوم فرانسه است. پیشتر شرکت ایتالیایی peg مطالعات امکان سنجی پروژه را انجام داده و مسیر مناسب را برای ساخت آن شناسایی کرده بود. ترکیه و امارات از این پروژه حمایت مالی کرده اند. اگر همه چیز طبق برنامه پیش رود، تا سال 2025 که راه اهن فاو تکمیل شود، عراق بیشتر حمل و نقل ریلی بین خلیج فارس و اروپا را انجام خواهد داد

ایران برای رقابت با بندر فاو و بهبود ارتباطات خود، باید زیرساخت های ریلی خود را توسعه دهد. فرصت های بالقوه ایران شامل اتصال بندر جاسک در دریای عمان به سرخس در مرز ترکمنستان و از آنجا به آسیای میانه از طریق کریدور ریلی است که از ایرانشهر، زاهدان و مشهد می گذرد. از جمله دیگر فرصت های ایران اتصال بندر چابهار به شملچه در امتداد سواحل خلیج فارس و از آنجا به بصره است. این کریدور می تواند جایگزین طرح تبدیل فاو به دروازه صادرات به اروپا شود

رقابت ایران و عراق

ایران نگرانی های زیادی در مورد جاه طلبی های ترانزیتی عراق و همکاری اش با چین دارد؛ چرا که تحقق این طرح سبب تضعیف موقعیت ترانزیتی ایران می شود. ضمن اینکه بندر خرمشهر موقعیت ژئوپلیتیکی فاو را ندارد

ایران همچنین نگران است که عراق به عنوان یک بازیگر منطقه ای در حمل و نقل دریایی، از این کشور پیشی گیرد. تهران معتقد است که بنادر ایران نباید سهم کمتری از بنادر عراق در حمل و نقل منطقه ای داشته باشند. بنادر عراق در حال حاضر تقریبا 1.8 میلیون teu جابه جا می کنند درحالی که ظرفیت کانتینری بنادر ایران سال گذشته بالغ بر 2.1 میلیون teu بوده است

در حال حاضر بخش حمل و نقل، بنادر، ترانزیت و لجستیک ایران گروگان سیاست این کشور، تنش های ژئوپلیتیکی و تحریم های بین المللی است. تا زمانی که تغییری در این حوزه ها ایجاد نشود، تلاش تهران برای توسعه و گسترش بخش حمل و نقل و ترانزیتش با مشکل مواجه خواهد شد و نمی تواند به پتانسیل واقعی خود به عنوان کشور پیشرو در حمل و نقل و تجارت منطقه دست پیدا کند

نگاه به آینده

پروژه بندر فاو فرصت های زیادی را برای عراق فراهم می کند تا نقش خود را در ترانزیت منطقه تقویت کند و موقعیت ژئوپلیتیکی اش را بهبود ببخشد اما برای انجام این کار ابتدا باید چالش های داخلی از جمله فساد و اختلافات سیاسی را از پیش رو بردارد و با چالش های خارجی مانند رقابت بین آمریکا و چین بر سر سرمایه گذاری در این کشور مقابله کند. با نگاهی به منطقه به نظر می رسد که پروژه هایی مانند فاو برای برخی از کشورها همچون ایران تهدید محسوب می شود و برای کشورهای دیگری مثل ترکیه و قطر و سوریه فرصت است. علیرغم پتانسیل قابل توجه عراق از نظر سیاسی و اقتصادی، غلبه بر چالش های مرتبط آسان نخواهد بود

رقابت ایران و عراق در کریدورهای ترانزیتی دریایی و زمینی منطقه، نشان دهنده رقابت گسترده اقتصادی و سیاسی دو کشور است. پروژه بزرگ بندر فاو چالش مهمی در برابر تلاش های ایران برای توسعه بندر چابهار و تثبیت خود به عنوان قطب ترانزیت منطقه ای است. در نهایت موفقیت این پروژه ها به مجموعه ای ازعوامل از جمله ثبات سیاسی و امنیت منطقه ای بستگی دارد

منبع: مؤسسه خاورمیانه

مترجم: فاطمه رادمهر