مذهب، کارت بازی جدید اعراب

اول مارس «خانه خاندان ابراهیم» در جزیره سعدیات ابوظبی به روی عموم باز شد. این مجتمع بین ادیانی که به عنوان الگوی تساهل و مدرنیته در خاورمیانه شناخته می شود، میزبان مسجد امام طیب، کلیسای سنت فرانسیس و کنیسه موسی بن میمون است

این مجموعه در راستای تلاش های دولت امارات برای نزدیکی بین ادیان در منطقه ساخته شده است. در همین راستا سال 2019 پاپ فرانسیس به امارات سفر کرد و ضمن دیدار با امام الازهر احمد الطیب «سند برادری انسانی» را به امید تقویت وحدت بین ادیان امضا نمود

اینگونه ابتکارات که با هدایت دولت ها انجام می شود، در دهه گذشته در سراسر خاورمیانه از جمله کشورهای مصر، اردن، مراکش، عربستان، امارات و... رایج شده است. هدف از این ابتکارات پیشبرد صلح، مدارا و اعتدال، ترویج اسلام میانه رو و تمرکز بر گفتگوی بین ادیان و مقابله با تفسیرهای افراطی از مذهب است

اما این دولت ها همزمان با ارائه تصویری معتدل و مدارا جو از خود، برای تثبیت حکومت های استبدادی، مشروعیت بخشیدن به سرکوب، محدود کردن آزادی های شهروندان و توجیه سیاست های تهاجمی خود در خارج، از مذهب استفاده ابزاری می کنند. به عنوان مثال امارات متحده عربی نه تنها در داخل دولتی سرکوبگر است که در خارج هم یکی از مداخله جوترین کشورهای خاورمیانه به شمار می رود و سیاست هایی را دنبال می کند که جنگ های داخلی را طولانی تر کرده، به شکل گیری بحران های بشردوستانه انجامیده، آرمان های دموکراتیک را نابود کرده و به نارضایتی و ناراآمی دامن زده است

بسیاری از دولت های خاورمیانه به طور فزاینده ای از دین به عنوان ابزار قدرت نرم برای تطهیر چهره خود از اتهام نقض حقوق بشر و بی ثبات سازی خاورمیانه استفاده می کنند. اسلام میانه روی که این دولتها از آن حمایت می کنند دو عنصر دارد:

این اسلام از نظر سیاسی آرام و دولت گراست؛ یعنی بر اطاعت از نظام حاکم تأکید دارد و سرسپردگی در مقابل حاکم را تکلیفی دینی می داند. این دولت ها تفسیری از اسلام را می پذیرند که مشروعیت  و سیاست های رژیم را به چالش نمی کشد

برای پیشبرد چنین راهبردی لازم است دیگر اشکال اسلام گرایی که مخالفت سیاسی را به رسمیت می شناسد و دولت ها را به چالش می کشد، نماد افراط گرایی و رادیکالیسم معرفی شود. لذا در راستای اعمال این سیاست، دولت ها از قوانین ضدتروریسم کمک می گیرند. این قوانین در دو بازه زمانی در کشورهای خاورمیانه طراحی و اعمال شد: نخست پس از حملات یازده سپتامبر و دیگری پس از قیام های بهار عربی. مخالفان در کشورهایی مانند مصر، اردن، عربستان و امارات با استناد به این قوانین هدف قرار می گیرند. این دولت ها با نشان دادن مخالفت های ضد حکومتی به عنوان مظهر رادیکالیسم مذهبی، ضمن سرکوب هرکس که آن را تهدیدی علیه خود می شمارند، توجهات را از تأثیر سیاست های اقتدارگرایانه خود بر بی ثباتی منطقه منحرف می کنند

عنصر دوم این است که توجه و رضایت کشورهای خارجی از این اسلام میانه رو اهمیت زیادی دارد. دولت های خاورمیانه می کوشند با جوامع، سازمان ها و شخصیت های مختلف مسیحی و یهودی ارتباط برقرار کنند و تمجید رهبران سیاسی و گروههای مذهبی خارجی را بدست آورند. این ارتباط به آنها کمک می کند تا ضمن ارائه تصویری اهل تساهل از خود، مورد توجه بازیگران مهم و بانفوذ در برخی از کشورهای مهم قرار گیرند

تعامل با دیگر جوامع مذهبی و رهبران خارجی، نه تنها تصویر این دولت ها را به عنوان دولت هایی روادار و مترقی نشان می دهد، که فرصتی برای آنها فراهم می کند تا خود را در سطح بین الملل به عنوان تنها نمایندگان قانونی مسلمانان جهان معرفی نمایند. بنابراین علیرغم اینکه این دولت ها با سیاست های سرکوبگرانه در داخل و سیاست های تهاجمی در خارج منشأ بی ثباتی در منطقه هستند، ولی با استفاده ابزاری از دین و ارائه تصویری مداراجو از خود، خود را عامل ثبات در خاورمیانه نشان می دهند

پیشتر اشاره کردیم که پروژه ترویج اسلام میانه رو و استفاده از آن به عنوان ابزار قدرت نرم، در درجه اول محصول دوران پس از یازده سپتامبر است. پس از حملات تروریستی یازده سپتامبر غرب اقدام به تقسیم بندی مسلمانان به دو دسته خوب و بد کرد. اکنون اسلامی که رژیم های خودکامه خاورمیانه ترویج می کنند، در غرب با عنوان اسلام خوب و میانه رو شناخته می شود و این دولت ها را به عنوان تنها شریکان غرب در مبارزه با اسلام بد و افراطی معرفی می کند

از آنجا که بعد از حملات یازده سپتامبر آمریکا شروع به ارسال پول و سلاح به این دولت ها برای مبارزه با تروریسم کرد، این رژیم ها توانستند از این منابع برای سرکوب بیشتر مخالفان خود استفاده کنند. این روند با قیام های بهار عربی و تلاش حاکمان خاورمیانه برای سرکوب مخالفان حکومت و در عین حال جلب حمایت غرب تسریع شد. به این ترتیب دولت های خودکامه خاورمیانه توانستند خود را حامی ثبات در منطقه معرفی کرده و توجهات را از اینکه چگونه سیاست ها و ماهیت این حکومت ها خود به عامل اصلی بی ثباتی بدل گشته است، منحرف نمایند

هدف از پروژه اسلام میانه رو در درجه اول فریب غرب است؛ به ویژه که آمریکا ضامن امنیت بسیاری از کشورهایی است که این پروژه ها را رهبری می کنند. ارائه موفقیت آمیز این تصویر، مقدمه سایر تلاش ها و ابتکارات برای مشروعیت دادن به سیاست های داخلی و بین المللی این کشورهاست

اکنون دو کشور به طور خاص رهبری اسلام میانه روی فعلی را بر عهده دارند: عربستان و امارات

محمد بن سلمان ولیعهد عربستان که بسیاری از او به عنوان یک اصلاح طلب استقبال می کنند، با وعده بازگرداندن اسلام میانه رو به عربستان خبرساز شد. وی در داخل کشور چندین تغییر ایجاد کرد؛ از جمله تلاش برای کمرنگ کردن وهابیت فوق محافظه کار در تاریخ عربستان، اجازه دادن رانندگی زنان، زندگی زنان به تنهایی بدون اجازه مردان و امکان سفر زنان بدون قیم مرد، محدود کردن اختیارات پلیس مذهبی، دایر شدن و فعالیت اماکن تفریحی همچون سینما و کنسرت و دستگیری روحانیونی که توسط رژیم به عنوان افراط گرا شناخته می شوند.

شخصیت ها و نهادهای مذهبی دولتی از بن سلمان به عنوان کسی که کشور را به سمت مدرنیته برده است، تمجید می کنند و شورای علمای ارشد –یک نهاد مهم مذهبی در عربستان- دائما از سیاست های بحث برانگیز داخلی و خارجی او حمایت می کند

در سطح بین الملل ولیعهد کوشیده است اسلامی میانه رو را به مخاطب غربی نشان دهد. تأسیس نهادهایی همچون اتحادیه جهانی مسلمانان به ریاست محمد عبدالکریم عیسی، از جمله این تلاش هاست. عیسی مخالف افراط گرایی مذهبی و مروج گفتگوی بین ادیان شناخته می شود

همچنین نوامبر 2018 هیئتی از رهبران مسیحی انجیلی از آمریکا به عربستان آمدند و مورد استقبال بن سلمان و عیسی قرار گرفتند. سپتامبر 2019 هیئت مشابهی از پادشاهی دیدن کردند. ژانویه 2020 عیسی در رأس هیئتی از عالمان اسلامی با همراهی نمایندگان کمیته یهودیان آمریکا، در اقدامی بی سابقه از محل اردوگاه کار اجباری آشویتس در لهستان دیدن کرد. یک سال بعد پاپ فرانسیس عیسی را در واتیکان پذیرفت

امارات متحده عربی نیز به رهبری محمد بن زاید تصویری از خود به نمایش گذاشته که نماد تساهل، مدرنیته و ثبات در خاورمیانه است. سفارت امارات در آمریکا در بیانیه ای ضمن تأکید بر اینکه «ارزش های احترام متقابل و آزادی مذهبی، از قبل از تأسیس این کشور در سال 1971 در این خاک وجود داشته است» افزود راهی که امارات برای آینده خاورمیانه در پیش گرفته راهی است که «اسلامی میانه رو را ترویج می کند، زنان را توانمند می سازد، نوآوری را تشویق می کند و از مشارکت استقبال می کند»

پس از قیام های بهار عربی، امارات نهادهای جدیدی برای تقویت این تصویر در داخل و خارج از کشور ایجاد کرد. از جمله این نهادها شورای بزرگان مسلمان، مجمع ترویج صلح در جوامع مسلمان و شورای فتوای امارات است. این کشور سال 2016 وزارت تساهل را ایجاد کرد و سال 2019 را سال تساهل نامید. با این اقدامات تصویر امارات به عنوان منبع ثبات و رفاه در خاورمیانه تقویت شد

در سطح بین الملل تعداد ابتکاراتی که توسط امارات برای گفتگو و نزدیکی بیشتر بین ادیان صورت گرفته و نیز تعداد مؤسساتی که برای این منظور در امارات ایجاد شده، قابل توجه است. برنامه هایی مانند اتحاد فضیلت که بدنبال گردهم اوری رهبران مذهبیِ اهل مدارا و میانه رو است، کمیته راهبری اتحاد متشکل از مسلمانان و مسیحیان و یهودیان برجسته و نام آور از سراسر جهان، تأسیس شورای یهودیان امارات در سال 2019 و معرفی یهودا سارنا به عنوان اولین خاخام ارشد کشور، از جمله این ابتکارات است

در رأس تلاش های امارات در نزدیکی بین ادیان می توان از توافقنامه ابراهیم نام برد. این توافقنامه راهی برای حل مناقشه اسرائیل و فلسطین معرفی شده است. زمانی که توافق امضا شد امضاکنندگان تأکید کردند که توافق ابزاری برای «حفظ و تقویت صلح در خاورمیانه و سراسر جهان بر اساس درک متقابل و همزیستی» است. همچنین امارات توافق را سبب تسریع تغییرات گسترده تر در خاورمیانه و ارتقای امنیت، رفاه و صلح در منطقه در سال های آینده توصیف کرد

اما با وجود این ابتکارات، عربستان و امارات از مستبدترین کشورهای جهان هستند. هر دو کشور به شکل گسترده ای حقوق بشر را نقض می کنند و حامی حاکمان مستبد منطقه به شمار می روند؛ در داخل کشور هر گونه مخالفتی را سرکوب کرده و مخالفان سیاسی را با زور ساکت می کنند. در هر دو کشور انحصار قدرت در دست بن سلمان و بن زاید روز به روز بیشتر می شود

در خارج از کشور این دو رهبر حمله نظامی به یمن را رهبری کردند که به بروز بدترین فاجعه انسانی در جهان منجر شد؛ همچنین منابع مالی و نظامی زیادی را صرف حمایت از اقتدارگرایان متحد خود و سرکوب فعالان مدنی و مخالفان می کنند. آنها نقش مهمی در حمایت از سرکوب جامعه مسلمان چین دارند

این ابتکارات بین ادیانی به عنوان راهی برای ترویج اعتدال، بردباری و صلح تبلیغ می شود ولی در حقیقت راه را برای گسترش همکاری های استراتژیک هموار می کند. برای نمونه می توان به اسرائیل و عربستان و امارات اشاره کرد. از زمان ترویج اسلام میانه رو در عربستان و امارات و اجرای طرح های مرتبط با این موضوع، هماهنگی بین لابی گرهای این سه کشور در واشنگتن برای پیشبرد اهداف مشترک بیشتر شده است. در این راستا شاهد بودیم که توافقنامه ابراهیم به جای بهبود صلح در منطقه، به پیشبرد اهداف و منافع نخبگان سیاسی کمک کرده است

ترویج اعتدال و تساهل دینی نه تنها امر مذمومی نیست که باید مورد تشویق قرار گیرد؛ مشکل اینجاست که رژیم های خودکامه از ابتکارات بین ادیانی به عنوان ابزاری برای سرپوش گذاشتن و توجیه کردن سیاست های سرکوبگرانه و تهاجمی خود در داخل و خارج استفاده می کنند و تصویری نادرست از خود برای غربی ها به نمایش می گذارند. ابتکارات بین ادیانی این کشورها اهداف سیاسی دارد و برای تحقق اهداف داخلی و ژئوپلیتیکی آنها طراحی شده است

منبع: فارین پالیسی

مترجم: فاطمه رادمهر