خروج ترامپ از برجام بزرگترین شوکی بود که به سیاست خارجی ایران وارد آمد. تحریم های امریکا به دنبال خروج از برجام در دو فاز وارد مرحله اجرایی می شوند: سیزدهم مرداد و سیزدهم آبان ماه. گویی به عمد این تاریخ انتخاب شده تا پس از گذشت تقریبا چهار دهه از قطع روابط دو کشور و بالا رفتن از دیوار سفارت امریکا درسی مهم به ایران داده شود گذشت چهار دهه هنوز نتوانسته نخبگان ایرانی را به اجماع در مورد نحوه ارتباط با امریکا برساند. بودند کشورهایی که در برهه ای از تاریخ خود متحمل خساراتی شدند (ژاپن، ویتنام، کوبا و کره شمالی) اما به جای در جا زدن در تاریخ و توقف در گذشته، به دنبال ساختن آینده ای مناسب برای خود و مردمانشان برآمدند. چنین می نماید که ایران به طعمه ای بی جان در معامله قدرت های بزرگ تبدیل شده است. بریدن از غرب و روی آوردن به شرق سیاست نابخردانه ای است که نتیجه پریشانی و آشفتگی فکری نخبگان تصمیم گیر است.
در دیداری که قرار است دوشنبه بیست و پنجم تیرماه میان روسای جمهور امریکا و روسیه (ترامپ و پوتین) در هلسینکی (فنلاند) برگزار شود، یکی از دستور کارهای مذاکرات، مساله ایران است. اگر در روزگاران گذشته «مساله ایران» در دیدار قدرت ها همواره موجب جدایی بخش هایی از ایران می شد اما در تاریخ معاصر «مساله ایران» همواره با تحریم و تحقیر و انزوا روبرو بوده است. ازپیش از انتخابات دو هزار و شانزده ریاست جمهوری امریکا که منجر به روی کار آمدن ترامپ شد کشورهای اسراییل، امارات و عربستان همواره با مقام های دولت سابق (اوباما) و فعلی (ترامپ) امریکا در حال رایزنی بودند تا مسکو- واشنگتن از شرایط «صلح سرد» عبور کرده و به یک توافق یا معامله ای در مورد «اوکراین- سوریه» برسند. مسکو پیش از ورود به شامات وعده داده بود که بحران اوکراین (جدایی شبه جزیره کریمه از اوکراین و منضم کردن آن به خاک روسیه و تحریم های پس از آن) را در سوریه حل و فصل خواهد کرد. گویی چنین نیز شده است. مسئولان این سه کشور (مذکور در بالا) بارها مقام های آمریکایی را به لغو تحریم‌های مربوط به اوکراین در مقابل کمک به پوتین برای دور کردن نیروهای ایرانی از سوریه تشویق کرده‌اند.
سردرگمی در سیاست خارجی، سخنان ضد و نقیض مقام های ایرانی همگی نشانه هایی هستند که نشان می دهد خبرهایی در راه است.
چندی پیش «بهروز بنیادی»، نماینده کاشمر در مجلس شورای اسلامی، گفته بود «ما امروز شاهد این هستیم که با تمام وقاحت بشار اسد وزنه همنوایی خود با ولادیمیر پوتین را سنگین‌تر کرده و حتا حضور شهیدان مدافع حرم را در سوریه کمرنگ و بعضا انکار می‌کند ... دور نیست که این دو مهره سیاسی (بشار اسد و ولادیمیر پوتین) ما را در راه منافع خود و برای بنیامین نتانیاهو و دونالد ترامپ قربانی کنند». سفرهای نخست وزیر اسراییل به مسکو و فشار غرب بر روسیه جهت خارج کردن ایران از سوریه در ازای تضمین اسراییل مبنی بر «ایمن بودن اسد» و تضمین غرب به مسکو برای بازگشت به گروه هفت کشور صنعتی از دلایل سفر ولایتی به روسیه بود. اگرچه روس ها «وعده» دادند تا سقف پنجاه میلیارد دلار در ایران سرمایه گذاری کنند (بر فرض اینکه واقعا هم چنین کنند) اما آیا این سرمایه گذاری را با تحریم های امریکا به جان می خرند؟ روس ها هنوز زیر تیغ تحریم غرب هستند. در هر حال، برخی نشست هلسینکی را «مسلخ» یا «قربانگاه»ی برای ایران ارزیابی می کنند چرا که امارات، عربستان و اسراییل زمینه ساز این نشست بودند و مدت زمان زیادی است می کوشند نه تنها در روسیه سرمایه گذاری کنند بلکه مسکو را به سوی واشنگتن «هل» دهند به این امید که مسکو بتواند نیروهای ایرانی را از سوریه بیرون کند. سخنان ولایتی و برخی دیگر از مقام های ایرانی مبنی بر اینکه «اگر دولت های عراق و سوریه بخواهند از آنجا خارج می شویم» سیگنال هایی است که باید جدی گرفت. اساسا دوران شاخ و شانه کشیدن برای دنیا گذشته است. اگر هم کشوری بخواهد چنین کند باید دارای اقتصادی توانمند و نفوذی گسترده در دنیا باشد تا در ازای «سطحی» از شاخ و شانه کشیدن بتواند امتیازی بگیرد روسیه و ترکیه و چین نمونه های روشنی از این رویکرد هستند.
وعده‌های نفتی روسیه
اظهارات علی‌اکبر ولایتی در پیامد دیدار با ولادیمیر پوتین، نتیجه فشارهایی است که از سوی روسیه بر جمهوری اسلامی وارد آمده است. البته مدت‌هاست که مقامات عالی‌رتبه روسیه بر خروج جمهوری اسلامی از سوریه اصرار دارند و در این زمینه با بشار اسد رئیس جمهور این کشور نیز به توافقی رسیده‌اند. علی‌اکبر ولایتی قبل از ترک مسکو، مدعی شد که ولادیمیر پوتین وعده ادامه همکاری‌های نفتی و سرمایه‌گذاری در زمینه نفت و گاز تا سقف ۵۰ میلیارد دلار را داده است. البته هیچکدام از خبرگزاری‌های روسی که سفر مشاور رهبر انقلاب، به مسکو را لحظه به لحظه گزارش می‌کردند، اشاره‌ای به وعده سرمایه‌گذاری نفتی روسیه در ایران نمی‌کنند. آلکساندر نوواک، وزیر انرژی روسیه، جمعه ۱۳ ژوئیه گفت «ما سرگرم بررسی حقوقی امکان مبادله کالای روسی با نفت ایران پس از اجرایی شدن تحریم‌های آمریکا هستیم». این سخنان وزیر انرژی روسیه مبنی بر «مبادله کالا در برابر نفت»، که موضوع تازه‌ای هم نیست، کاملا در تضاد با ادعای علی‌اکبر ولایتی مبنی بر سرمایه‌گذاری ۵۰ میلیارد دلاری روسیه در زمینه نفت و گاز در جمهوری اسلامی قرار دارد.
تحریم‌های فراگیر آمریکا
همزمان با ادعای علی‌اکبر ولایتی مبنی بر ادامه و گسترش همکاری نفتی روسیه با جمهوری اسلامی، در واشنگتن، استیون منوچین وزیر خزانه‌داری آمریکا، تاکید کرد که «اگر چین و روسیه به خرید نفت ایران ادامه دهند مشمول تحریم‌های آمریکا خواهند شد.» در بروکسل نیز مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا گفت «ما از هم‌پیمانان و شرکایمان خواسته‌ایم تا به کارزار فشار اقتصادی علیه حکومت ایران بپیوندند.» سخنان وزیر خارجه آمریکا بیش از اینکه یک دعوت باشد یک تهدید است آن هم در حالی که قرار نیست مانند گذشته هیچ کشور و یا شرکتی نیز بتواند توافق آمریکا برای ادامه تجارت با جمهوری اسلامی را به دست آورد.
وزیر دارایی فرانسه جمعه ۱۳ ژوئیه اعلام کرد تلاش‌های دولت این کشور برای معافیت شرکت‌ها، کارخانه‌ها و بانک‌های فرانسوی از تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی بی‌نتیجه مانده است. دولت فرانسه از وزارت خزانه‌داری آمریکا خواسته بود شرکت‌های فرانسوی که در زمینه انرژی، تولید دارو و اتومبیل‌سازی با ایران همکاری دارند را از تحریم‌های جدید معاف سازد. هند و چین نیز که مشتری نیمی از صادرات نفت و گاز ایران هستند گویا قصد ندارند به همکاری خود با جمهوری اسلامی پس از تکمیل شدن تحریم‌های جدید آمریکا در ماه نوامبر ۲۰۱۸، ادامه دهند.
هشدار به جمهوری اسلامی
چهارشنبه ۱۱ ژوئیه، در خاتمه نشست اخیر سران کشورهای عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)، بیانیه‌ای صادر شد که در آن جمهوری اسلامی متهم به «بی‌ثبات کردن غرب آسیا» و «حمایت مالی از تروریسم» می‌شود. نشست سران کشورهای عضو ناتو همچنین نگرانی خود را از آزمایش‌های موشکی ایران و بُرد آنها ابراز داشت. البته چنانکه قابل تصور بود، جمهوری اسلامی بلافاصله اتهامات سران کشورهای عضو پیمان آتلانتیک را رد کرد. بهرام قاسمی سخنگوی وزارت خارجه برنامه موشک‌های بالستیک ایران را «کاملا متعارف و دفاعی» خواند، و در اشاره به اتهام بی‌ثبات کردن منطقه نیز تنها به گفتن «جمهوری اسلامی ایران همواره خواستار گفتگو با همسایگان خود در هر شکلی است» بسنده کرد.
چین هم در آستانه سفر امیر کویت و وزاری خارجه ۲۱ کشور عربی به پکن در هفته آینده، خواستار تغییر در سیاست‌های منطقه‌ای ایران شد. چن شیادونگ، معاون وزیر خارجه چین، می‌گوید «ما و کشورهای عربی در رابطه با صلح در خاورمیانه و در مورد مسئله ایران دارای دید نزدیکی هستیم». همین مقام چینی در ادامه از جمهوری اسلامی خواست «تلاش بیشتری در زمینه برگرداندن ثبات به خاورمیانه انجام دهد» و «با همسایگانش همراه شود». چین نیز چون روسیه حاضر نیست روابط با آمریکا و کشورهای عرب منطقه، را قربانی حمایت از نظام جمهوری اسلامی کند.
کاهش صادرات نفت
هنوز تحریم‌های نفتی آمریکا علیه جمهوری اسلامی عملی نشده‌اند، ولی با این وجود صادرات نفت ایران در یک ماه گذشته به طرز فجیعی تقلیل یافته است. بر مبنای آمار آژانس بین‌المللی انرژی، صادرات نفت ایران به کشورهای اروپایی، در ماه ژوئن نسبت به ماه قبل به مقدار ۵۰ درصد کاهش یافته است. بر مبنای همین آمار کل صادرات نفت ایران در ماه ژوئن نسبت به ماه قبل به مقدار ۲۳۰هزار بشکه در روز کاهش یافته است. آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی می‌کند که تا قبل از ماه نوامبر تولید و صادران نفت و میعانات گازی جمهوری اسلامی از حدود 2.5میلیون بشکه در روز به 2.1 میلیون بشکه کاهش پیدا کند. همزمان با کاهش تولید و صادرات نفت از جمهوری اسلامی، روسیه و پادشاهی سعودی تولید خود را برای رفع نگرانی‌های بازارهای نفتی افزایش داده‌اند.
ایران قربانی هلسینکی
بسیاری از مفسران سیاسی اروپا بر این نظر هستند که جمهوری اسلامی می‌تواند قربانی بزرگ اولین ملاقات رسمی بین رؤسای جمهوری آمریکا و روسیه باشد. دونالد ترامپ با بسته‌ای پر از امتیاز و تهدید به دیدار با ولادیمیر پوتین می‌رود. پیشنهاد دونالد ترامپ برای بازگرداندن روسیه به گروه «جی ۷»، اگرچه در آخرین نشست این ائتلاف در کانادا مورد قبول ۶ کشور دیگر قرار نگرفت، ولی در هر حال برگ مهمی است که رئیس جمهور آمریکا می‌تواند همراه با کاهش تحریم روسیه در رابطه با پرونده اوکراین روی میز مذاکرات قرار دهد.
در ازای مشوق‌هایی که رئیس جمهور آمریکا در مذاکرات هلسینکی مطرح خواهد کرد، روسیه نیز باید در زمینه انزوای بیشتر جمهوری اسلامی گام‌هایی بردارد. خروج جمهوری اسلامی از سوریه و عراق می‌تواند کارتی باشد که ولادیمیر پوتین روی میز این مذاکرات قرار خواهد داد. ادامه حضور نظامی جمهوری اسلامی در عراق و سوریه، برای کرملین نیز مشکل‌‌آفرین است. بر این پایه، مفسران بین‌المللی معتقدند که در دیدار هلسینکی که ممکن است نقشی تاریخی در خاورمیانه بازی کند، این دو قدرت جهانی حکومت ایران و منافع اروپا در این کشور را قربانی خواهند کرد.
نظر شما