هفته گذشته وزیر خارجه جدید ایران حسین امیر عبداللهیان برای اولین بار در سازمان ملل حضور یافت. اظهاراتی که وی در این سازمان و در دیدار با مقامات کشورهای مختلف بیان کرد، تحلیلگران را به این نتیجه رسانده است که ایران برای نخستین بار در سالهای اخیر دست برتر را در خاورمیانه یافته و بر آن است که تحت پوشش ادامه مذاکرات با غرب، تا آستانه هسته ای شدن پیش رود.
دولت بایدن می گوید که هنوز به احیای برجام امیدوار است اما مقامات ارشد آمریکایی در محافل خصوصی از این می گویند که می ترسند ایران درحال حرکت به سوی پلان ب (نقشه جایگزین) باشد و درحالیکه مذاکره می کند، به سرعت برنامه خود را برای رسیدن به سلاح هسته ای پیش برد.
این اعتماد به نفس ایران و قدرت گیری بیشترش در منطقه را، می توان پیامد خروج عجولانه بایدن از افغانستان و تسخیر طالبان دانست؛ اقدامی که به دشمنان و متحدان آمریکا این پیام را رساند که دولت بایدن مایل است از منطقه خارج شود و بر تهدید چین تمرکز کند. برخی این تحولات را «اثر افغانستان» می نامند و معتقدند که این امر بر اعتبار آمریکا در خاورمیانه به شدت آسیب زده است.
دنیس راس از دیپلمات های قدیمی آمریکا در خاورمیانه می گوید: «واضح است که ایرانی ها دیگر از ما نمی ترسند. این بدان معنی است که ما دیگر بازدارندگی لازم را چه در موضوع هسته ای و چه در منطقه نداریم». به عقیده راس کمپین فشار حداکثری ترامپ که در پی خروج از برجام اجرایی شد، معکوس شده است «اکنون ایران است که نوعی رویکرد فشار حداکثری بر آمریکا اتخاذ کرده است».
سال 2018 با حمایت نتانیاهو، ترامپ از توافقِ به گفته او «وحشتناکِ» برجام خارج شد و سپس با راه اندازی کمپین فشار حداکثری، تحریم های جدیدی را برای بازگرداندن ایران به میز مذاکره اعمال نمود. این تلاش شکست خورد و پیش بینی نتانیاهو که گفته بود ایران تحت فشار تحریم ها یا سقوط می کند یا با حمله نظامی آمریکا روبرو می شود، نادرست از آب درامد.
حالا ارزیابی آژانس بین المللی انرژی اتمی نشان می دهد که ایران بیش از هر زمان دیگری به بمب اتم نزدیک است و برخی کارشناسان معتقدند ایران تنها یک ماه با داشتن اورانیوم کافی برای ساخت بمب فاصله دارد.
روز دوشنبه «جک سالیوان» مشاور امنیت ملی آمریکا به عربستان رفت تا در مورد جنگ یمن که بین نیروهای نیابتی سعودی و ایران جریان دارد به گفتگو بپردازد و این پیام را بفرستد که واشنگتن می خواهد همچنان در منطقه نقش آفرینی کند. اما برای مقامات سعودی آن دست از اقدامات آمریکا –همچون خارج کردن موشک های پاتریوت و سایر جنگنده های آمریکایی از خاک عربستان- که نشان دهنده بی توجهی و عقب نشینی ایالات متحده از خاورمیانه می باشد، مهمتر است. ضمن اینکه ریاض مدتها پیش اعلام کرده بود که در صورت نزدیک شدن ایران به بمب هسته ای، توان هسته ای خود را افزایش خواهد داد.
دولت بایدن با ارسال سیگنال های مبهم و متناقض در مورد خطوط قرمز هسته ایِ خود، ممکن است زمینه رقابت تسلیحاتی هسته ای را در خاورمیانه فراهم کند. این دقیقا همان چیزی است که هدف برجام جلوگیری از آن بود.
حتی اگر ایران سلاح اتمی نسازد، این نگرانی وجود دارد که از دانش لازم و اورانیوم غنی شده کافی برای ساخت سریع این تسلیحات برخوردار شود. این وضعیت -که آن را در آستانه هسته ای شدن نام می گذاریم- می تواند موازنه قدرت را در منطقه به طور چشمگیری تغییر دهد. علیرغم اظهارات رهبر ایران مبنی بر اینکه بدنبال سلاح هسته ای نیست، بسیاری از کارشناسان معتقدند وضعیت «آستانه هسته ای» حداقل چیزی است که آقای خامنه ای می خواهد.
به گفته «مارک گرشت» افسر سابق سیا و کارشناس امور ایران: «هسته ای شدن، بخشی از میراث آقای خامنه ای و نماد هیبت و شکوه انقلاب خواهد بود». وی افزود: «بعد از خروج از افغانستان و شعاری که بایدن برای پایان دادن به جنگ های ابدی می داد، قطعا وی علیه برنامه هسته ای ایران از نیروی نظامی استفاده نمی کند. این کاری است که شاید توسط اسرائیل صورت بگیرد».
«نفتالی بنت» نخست وزیر جدید اسرائیل روز دوشنبه در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل اعلام کرد «هم برنامه هسته ای ایران و هم تحمل ما به نقطه عطف خود رسیده...با حرف نمی توان مانع از گردش سانتریفیوژهای ایران شد».
اما اسرائیلی ها همچون سعودیها و اماراتی ها نگران هستند که امریکا جز اطمینان خاطر دادن به انها، کار دیگری انجام ندهد. به گفته «آموس هارل» تحلیلگر روزنامه هاآرتص «بدنبال تحولات افغانستان، نگرانی های زیادی ایجاد شده است. برای اسرائیلی ها روشن است که اولویت آمریکا فعلا چین، کووید 19 و تغییرات اقلیمی است و ایران در بین سه اولویت نخست جایی ندارد»
هارل اضافه می کند که نتانیاهو علیرغم لفاظی های شدیدی که علیه ایران داشت، ارتش را برای حمله احتمالی به ایران آماده نکرد. در نتیجه، کارشناسان امنیتی اسرائیل دنبال گزینه های جایگزین هستند که از جمله آن اقدامات خرابکارانه بیشتر است.
«بهنام طالب لو» تحلیلگر بنیاد دفاع از دموکراسی ها می گوید: «مهمترین عاملی که ایران را در موضعش مستحکم کرده، این است که باور دارد نه تنها از فشار حداکثری جان سالم به در برده و از دولت ترامپ بیشتر عُمر کرده است، که مجازات های فلج کننده و فشارهای سیاسی دیگر به این زودی ها برقرار نخواهند شد».
امیرعبداللهیان و رئیسی گفته اند که تهران آماده بازگشت به مذاکرات برجام در وین است و این گفتگوها اواخر ماه جاری می تواند از سر گرفته شود. به گفته امیرعبداللهیان: «ما در حال بررسی فایل های مذاکرات وین هستیم و به زودی مذاکرات ایران با کشورهای چهار بعلاوه یک اغاز می شود». از زمان خروج ترامپ از برجام، تهران از مذاکره مستقیم با واشنگتن خودداری کرده است.
به گفته برخی ناظران تنها امیدی که در حال حاضر باقی مانده، این است که آمریکا و کشورهای غربی موضوع ایران را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهند. اما مشکل این است که اجماع غرب رو به تضعیف می رود؛ فرانسه از واشنگتن بدلیل نقشی که در نقض توافق با استرالیا داشت عصبانی است و در آلمان هم که رقابت بر سر جانشینی مرکل هنوز پایان نیافته است.
آنچه بر اعتماد به نفس ایران افزوده، همین است که می بیند آن اجماعی که پیشتر بر سر برنامه هسته ای اش بین قدرت های بزرگ بود، دیگر وجود ندارد. این امر به ویژه در مورد چین صادق است که با از سرگیری خرید نفت از ایران، آمادگی خود را برای تجارت مجدد با تهران اعلام کرده است. همچنین در چند روز گذشته تهران برای حزب الله لبنان از طریق سوریه سوخت فرستاد و به سازمان همکاری شانگهای پیوست.
«علی واعظ» تحلیلگر گروه بین المللی بحران می گوید: «ایرانیان مطمئن هستند که زمان به نفع آنها می گذرد و آمریکا بیش از این اهرمی ندارد. وقتی گفتگوها از سر گرفته شود، ایرانیان درحالی به میز مذاکره بر می گردند که می دانند غرب راهی جز پذیرش خواسته آنها در مورد لغو تحریم ها ندارد».
واکسن و افغانستان دو موضوعی که می تواند ایران و آمریکا را به گفتگو وادارد
ظاهرا تلاش هایی که در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل برای تسریع بازگشت به مذاکرات برجام در جریان بود به شکست انجامیده است. تهران برگزاری نشست بین اعضای برجام را رد کرد و در مورد زمان شروع مذاکرات در وین به وضوح صحبت نکرد
ابراهیم رئیسی 21 سپتامبر در مجمع عمومی سازمان ملل به شکل مجازی سخنرانی تندی انجام داد. وی آمریکا را بدلیل ضعف های داخلی و بین المللی از جمله شورش 6 ژانویه در کنگره و آشفتگی در خروج از افغانستان در ماه اوت مورد انتقاد قرار داد و به دولت بایدن به خاطر ادامه تحریم های اعمال شده توسط ترامپ حمله کرد
حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران که رهبری هیأت ایران در مجمع عمومی سازمان ملل را در نیویورک برعهده داشت، از ملاقات با پنج عضو باقی مانده در برجام امتناع کرد؛ البته با آنها یک به یک دیدار نمود. وی همچنین از تعهد ایران برای از سرگیری مذاکرات از جایی که متوقف شده بود خودداری کرد و گفت ایران در حال بازنگری موضع خود است و به زودی به مذاکرات باز می گردد
امیرعبداللهیان در گفتگوهایی که با روزنامه نگاران و تحلیلگران آمریکایی انجام داد، گفت که آمریکا باید اقدامات بیشتری –به ویژه در راستای آزادی درامدهای نفتی مسدود شده ایران در بانک های خارجی- انجام دهد تا تهران بتواند براحتی واکسن کووید 19 و سایر تجهیزات پزشکی را خریداری کند؛ اگر آمریکا این کار را کند، حسن نیت خود را نشان داده است
بر اساس آمارهای رسمی، در ایران شیوع کرونا سبب مرگ 120 هزار نفر شده است. آمریکا مدعی است که معافیت های بشردوستانه کافی را در تحریم ها قرار داده است تا به ایران اجازه دهد کالاهای اساسی از جمله دارو و تجهیزات پزشکی خریداری کند. با این حال مقامات ایرانی سازوکارهای مختلفی همچون کانال سوئیس و اینستکس را که برای این منظور ایجاد شده، کارآمد نمی دانند. بانک های خارجی نگران هستند که در صورت تماس با مؤسسات مالی ایران، در لیست سیاه تحریم ها قرار گیرند و میلیاردها دلار از درآمدهای نفتی ایران همچنان در حساب های خارج از کشور مسدود مانده است
در چنین شرایطی پرسش این است که چگونه می توان دولت رئیسی را مستقیما یا از طریق واسطه ها وارد تعامل و گفتگو با آمریکا کرد؟
یکی از این راهها می تواند بحث در مورد افغانستان باشد؛ جایی که آمریکا و ایران دیدگاههایی همسو دارند. جالب است که ایران و ایالات متحده هر دو با پیشنهاد «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل مبنی بر دیدار شش بعلاوه دو –شش کشور همسایه افغانستان در کنار آمریکا و روسیه- در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل موافقت کردند. چنین ملاقاتی می توانست امیرعبداللهیان و تونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا را همزمان در یک میز گردهم آورد؛ اما روسیه، چین و پاکستان با برگزاری چنین نشستی مخالفت کردند
ایران و آمریکا از به رسمیت شناختن رژیم جدید طالبان خودداری کرده اند و معتقدند که باید دولتی فراگیر متشکل از تمام اقلیت های قومی و مذهبی در افغانستان تشکیل شود. ایران و آمریکا در گذشته نیز در مورد افغانستان همکاری کرده اند که مهمترین این همکاری برکناری طالبان و جایگزینی آن با دولتی جدید پس از حملات یازده سپتامبر بود. دو کشور پس از یازده سپتامبر نیز از قالب شش بعلاوه دو، برای انجام مذاکرات دوجانبه استفاده نمودند. همچنین در اوج همه گیری کرونا در سال گذشته، ایران و آمریکا در جلسه مجازی شش بعلاوه دو تحت حمایت سازمان ملل شرکت کردند
ایران که میزبان چهار میلیون مهاجر افغان است اخیرا به گروهی از نمایندگان زن مجلس افغانستان و خانواده هاشان اجازه داد تا از طریق خاک این کشور به آمریکا بروند
دولت بایدن اذعان می کند که دولت رئیسی به زمان نیاز دارد تا مواضع خود را در مورد برجام مشخص کند؛ اما در عین حال مقامات آمریکایی هشدار داده اند که بدون تعیین مهلت مشخص، با توجه به پیشرفت های سریع هسته ای ایران از سال 2019 و شرطی که ذیل برجام آمده و به ایران اجازه می دهد از سال 2031 مقدار نامحدودی اورانیوم غنی شده داشته باشد، بازگشت به برجام بی معنا می شود. ضمن اینکه همکاری ایران با بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی –که بنابر توافق هسته ای وظیفه نظارت بر فعالیت های ایران را بر عهده دارند- روز به روز کمتر می شود
همچنین موضوع چهار شهروند آمریکایی بازداشت شده در ایران از جمله سیامک نمازی، می تواند ذیل طرح تبادل زندانی مورد گفتگو قرار گیرد. دولت قبلی ایران پیشنهاد تبادل زندانیان دو کشور را داده بود اما با توقف گفتگوهای بین دو کشور، سرنوشت این زندانیان نیز در هاله ای از ابهام قرار گرفت.
گرچه تمام نهادهای قدرت در ایران در دست محافظه کاران قرار دارد، اما همچنان بحث هایی در مورد لزوم بازگشت به برجام در این محافل صورت می گیرد. برخی استدلال می کنند که ایران می تواند به روابط با همسایگان و تجارت با چین –که تحریم های ثانویه آمریکا را نقض کرده و روزانه یک میلیون بشکه نفت از ایران می خرد- تکیه کند. لذا توافق با آمریکا درحالی که آن کشور هر زمان که بخواهد می تواند دوباره آن توافق را ترک کند، احمقانه است. برخی دیگر معتقدند که ایران همچنان برای بهبود اقتصاد و بهره مندی از عضویت در سازمان های بین المللی از جمله سازمان همکاری شانگهای، به رفع تحریم های آمریکا نیاز دارد
امیرعبداللهیان در نیویورک با اظهارات دوپهلوی خود، گاه جانب مخالفان برجام را گرفت و گاه جانب موافقان را. او از تمایل ایران برای سیاست خارجی متوازن سخن گفت و از اینکه نتایج حاصل از برجام و رفع تحریم ها تنها روی کاغذ بوده و ایران در عمل بهره ای نبرده است، شکایت کرد. وی افزود: «اگر دولت بایدن جدی است و حسن نیت دارد، ایران باید آن را به شکل ملموس حس کند»
توافق هسته ای را از مسائل منطقه ای جدا کنید
پروفسور «ولی نصر» از دانشکده مطالعات بین الملل جان هاپکینز و «حسین موسویان» متخصص مسائل امنیتی و سیاسی غرب آسیا از دانشگاه پرینستون هشدار دادند که اصرار بر انجام چندین توافق ذیل برجام می تواند باعث شکست مذاکرات هسته ای شود
فرید زکریا ستون نویس واشنگتن پست نیز اخیرا از اینکه بایدن راه ترامپ را در بسیاری از موضوعات سیاست خارجی از جمله برجام می رود، تعجب کرد. تلاش ها برای احیای توافق هسته ای در ماه آوریل پس از تصدی پست ریاست جمهوری توسط بایدن آغاز شد. تا ماه ژوئن شش دور گفتگو صورت گرفت که بدلیل آمیخته شدن موضوع با سیاست های منطقه ای ایران توسط آمریکا، نتیجه ای در بر نداشت.
نصر و موسویان معتقدند که آمریکا باید توافق هسته ای را از مسائیل منطقه ای جدا کند و برای هرکدام به طور جداگانه بدنبال پیدا کردن راه حل باشد
در ادامه خلاصه ای از مقاله آنها در فارین پالیسی را می خوانید:
طی یک سال گذشته آمریکا و ایران برای احیای برجام تلاش کردند؛ اما علیرغم پیشرفت هایی که در چند دور مذاکرات در وین حاصل شد، دو دولت همچنان در بن ست قرار دارند و از اینکه زمان به سرعت سپری می شود نگران هستند
یکی از موانع رسیدن به توافق، نحوه پرداختن به نقش منطقه ای ایران است. ایران و آمریکا باید به نحوی به موضوع نقش ایران در منطقه بپردازند که تهدیدی در پیشرفت مذاکرات هسته ای نباشد. اصرار بر گفتگو پیرامون موضوعات منطقه ای از جمله نقش ایران در سوریه و عراق، حمایت از حزب الله، پایان جنگ در یمن و امنیت دریایی خلیج فارس به عنوان بخشی از مذاکرات هسته ای، باعث می شود که تلاش های دیپلماتیکی که برای حل برخی از این مسائل هم اکنون در منطقه جریان دارد –در صورت به نتیجه نرسیدن برجام- متوقف شود
اختلاف نظر پیرامون مسائل منطقه ای، باعث کند شدن پیشرفت مذاکرات هسته ای شده و عدم دستیابی به توافق، امنیت منطقه را بیشتر با مخاطره مواجه می کند
اگر بایدن مصمم است از درگیری های پرهزینه در خاورمیانه اجتناب کند و تعهدات نظامی خود را در منطقه کاهش دهد، باید رویکرد خود را برای رفع موانعی که پیش روی مذاکرات هسته ای و کمک به امنیت منطقه است تغییر دهد و این دو موضوع (برنامه هسته ای و حضور منطقه ای ایران) را از هم جدا کرده، راه حل بحران های منطقه را جداگانه دنبال نماید
ایالات متحده اصرار دارد که بازگشت به برجام، منوط به موافقت ایران برای مذاکره در مورد سیاست های منطقه ای اش است. در آغاز مذاکرات هسته ای در سال 2011 ایران برای انجام مذاکرات گسترده تر آماده بود؛ این آمریکا بود که اصرار داشت مذاکره بر موضوع هسته ای متمرکز باشد تا به سرعت به توافق برسند. اما موضع آمریکا پس از امضای برجام تغییر کرد و دولت اوباما بدلیل اینکه ذیل برجام از ایران نخواسته بود از لبنان، سوریه، عراق و یمن عقب نشینی کند، مورد انتقاد قرار گرفت
منتقدان داخلی اوباما و متحدان منطقه ای اش، این توافق را متهم کردند که به ایران منابع و فضای بیشتری برای گسترش نفوذ خود در منطقه می دهد. به این ترتیب از بایدن توقع می رود که قبل از بازگشت به برجام، این نقص را برطرف کند چون اگر این کار صورت نگیرد امتیازی برای ایران است
ایران این ادعا را که پس از برجام سیاست های مداخله جویانه اش افزایش پیدا کرده، رد می کند و حاضر نیست در مورد موضوعاتی که موقع امضای برجام روی میز نبوده، وارد گفتگو شود. این کشور تمرکز بر مسائل منطقه ای را محصول لابی موفق رقبای منطقه ای خود می داند که در پی تضعیف برجام هستند
البته ایران به انگیزه های واشنگتن نیز بی اعتماد است. مقامات ایران همیشه به سابقه همکاری های ایران و آمریکا در مورد موضوعات منطقه ای اشاره می کنند. تهران با واشنگتن در بیرون راندن طالبان از افغانستان در سال 2001 و ایجاد نظم جدید در این کشور در کنفرانس بُن همکاری کرد اما بلافاصله در محور شرارت گنجانده شد.
دو سال بعد دولت جورج دبلیو بوش پیشنهاد محمد خاتمی رئیس جمهور وقت ایران برای بحث در مورد مسائل منطقه را رد کرد. تهران معتقد است آمریکا بدنبال امنیت منطقه نیست، بلکه تضعیف ایران و نظام سیاسی حاکم بر آن را می خواهد. آمریکا با خروج یکجانبه از توافق، به سختی می تواند بی اعتمادی تهران را به حالت قبل از توافق بازگرداند
درهر حال تهران به این نتیجه رسیده است که برای پیشرفت در مذاکرات هسته ای، باید به مسائل امنیتی منطقه نیز پرداخته شود اما می خواهد برای حل مسائل منطقه ای، خود مستقیما با همسایگانش وارد گفتگو شود. این کشور بارها خواستار حل مسائل منطقه ای تحت حمایت سازمان ملل شده و از دبیرکل سازمان ملل خواسته تا آغازگر این فرایند باشد. حسن روحانی رئیس جمهور وقت، سال 2019 طرح صلح هرمز را مطرح کرد و کشورهای خلیج فارس را به مذاکرات امنیتی دعوت نمود و در آخرین ماههای ریاست جمهوری خود نیز گفتگوی امنیتی با عربستان را در عراق آغاز کرد
ایران و عربستان سه دور مذاکره در باره آتش بس در یمن، پایان حملات پهپادها به تأسیسات عربستان و آغاز مسیری برای عادی سازی روابط با هم انجام داده اند و هر دو طرف، این مذاکرات را سازنده خوانده اند
این مذاکرات زمینه ساز کنفرانس امنیتیِ منطقه ایِ ماه گذشته در بغداد بود که چندین تن از سران و وزیران خارجه کشورها گردهم آمدند. در پایان این کنفرانس ایران و عربستان اعلام کردند که برای دور چهارم مذاکرات، اواخر ماه جاری دیدار می کنند. عربستان به تشویق آمریکا و وعده ادامه حمایت نظامی این کشور نیاز دارد اما برای پیشرفت مذاکرات دخالت مستقیم آمریکا ضروری نیست
متحدان آمریکا به این نتیجه رسیده اند که واشنگتن نمی تواند نقش منطقه ای ایران را وارد مذاکرات هسته ای کند، به همین دلیل برخلاف سال 2015 حتی قبل از به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته ای، با ایران وارد گفتگو شده اند. آنچه آنها می خواهند، حمایت آمریکا از ابتکارات دیپلماتیک و تضمین امنیت آینده آنان است
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما