علیرغم تهدیدات مکرر ترکیه مبنی بر حمله زمینی قریب الوقوع به شمال سوریه هنوز چنین عملیاتی آغاز نشده است. دلیل این تعلل، روسیه است که از ترکیه خواسته پیش از هر اقدامی ببیند که کار پیشرفت روابطش با سوریه به کجا می رسد. در ماههای اخیر دولت ترکیه اشتیاق بیشتری برای تعامل با حکومت اسد نشان داده است به ویژه که بهبود روابط دو کشور می تواند به ضرر کردهای سوریه باشد. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه پس از آنکه در جریان جام جهانی 2022 قطر با رئیس جمهور مصر به گرمی دست داد، خطاب به منتقدان خود گفت: «همانطور که روابط ترکیه و مصر اکنون در مسیر درستی قرار گرفته، روابط با سوریه نیز ممکن است دگرگون شود. احساسات و پافشاری بر مواضع سابق جایی در سیاست ندارد»
تلاش های آنکارا برای آشتی با دمشق آغاز مرحله جدیدی در سیاست ترکیه در قبال سوریه در ده سال اخیر است. گرچه دولت ترکیه مدتهاست که دیگر درخواست پیشین خود مبنی بر تغییر نظام سوریه را مطرح نمی کند، ولی بی اعتمادی و جنگ نیابتی همچنان بر روابط آنکارا و دمشق سایه افکنده است. بنابراین این انتظار که دو طرف به سرعت اختلافات را کنار بگذارند و روابط را عادی سازی کنند، واقع بینانه نیست. با وجود این درخواست های مکرر اردوغان برای باز کردن کانال هایی برای گفتگو و روابط دوجانبه نشان از تغییر محاسبات آنکارا دارد. اردوغان استاد چرخش در سیاست خارجی ترکیه است و در آستانه انتخابات ریاست جمهوری ژوئن 2023 امیدوار است که عادی سازی روابط با بازیگران منطقه ای بتواند به پیروزی او کمک کند. هدف از عادی سازی رابطه این است که به مردم ترکیه نشان دهد می تواند میلیون ها پناهجوی سوری ساکن در ترکیه را به کشور خود بازگرداند
از زمان آغاز دخالت روسیه در جنگ داخلی سوریه در سال 2015 ترکیه که جدایی طلبی کردها را تهدید اصلی برای خود می دید گروههای نیابتی خود را به جنگ با کردهای سوریه وارد کرد. پس از بازپس گیری شهر حلب توسط حکومت سوریه، شورشیان سوری چاره ای جز اتکا به دولت ترکیه ندیدند؛ برخی از گروهها مستقیما از ترکیه کمک مالی دریافت می کردند و برخی دیگر در ادلب تحت حمایت غیرمستقیم ترکیه قرار گرفتند
یکی از اهداف ترکیه برای عادی سازی رابطه با سوریه این است که با کمک دمشق خروج نیروهای آمریکا از شمال شرق سوریه را تسریع کرده و جلوی خودمختاری کردها را بگیرد. ولی حکومت اسد نسبت به اهداف دولت ترکیه مشکوک است. از منظر دمشق دیدار اردوغان و اسد به موضع ترکیه در اشغال نظامی شمال سوریه مشروعیت می بخشد؛ به همین دلیل است که دمشق عقب نشینی نظامی ترکیه را پیش شرط احیای روابط دیپلماتیک دو کشور قرار داده است ولی بعید است که آنکارا این پیش شرط را بپذیرد. اسد همچنین می داند که نزدیک شدن به انتخابات، نقش مهمی در تصمیمات اخیر اردوغان دارد؛ بنابراین می خواهد در ازای دادن امتیاز به رئیس جمهور ترکیه، متقابلا از او امتیاز بگیرد. اگر ترکیه اکنون هیچ امتیازی به اسد ندهد، می تواند نشانگر این باشد که اردوغان در مذاکره جدی نیست بنابراین لزومی ندارد که دمشق برای کمک به پیروزی اردوغان در انتخابات گامی بردارد
در شرایطی که حکومت اسد به آنکارا بدبین است و ترکیه نیز تمایل چندانی به دادن امتیاز ندارد، روسیه می تواند برای حل و فصل بن بست وارد شود؛ به ویژه که پوتین می خواهد جایگاه خود را به عنوان صحنه گردان اصلی نزاع سوریه حفظ کند. اخیرا اردوغان اعلام کرد که آنکارا درحال هماهنگی با مسکو است تا نشستی سه جانبه با حضور دمشق برگزار شود. قرار است وزیران خارجه و دفاع سه کشور گردهم آیند تا درباره موضوعات مورد اختلاف بحث کنند و پس از ان رؤسای جمهور سه کشور باهم دیدار داشته باشند
مشکل بزرگ دمشق این است که جنگ اوکراین سبب افزایش قدرت جایگاه ترکیه در برابر روسیه شده است. آنکارا اکنون انگیزه ای برای خروج نیروهایش از مناطق تحت کنترل خود در سوریه ندارد. سال 2020 زمانی که ترکیه پیشروی ارتش سوریه را به سمت ادلب متوقف کرد، روسیه در کشتن سربازان ترک با انجام یک بمباران سریع تردیدی به خود راه نداد؛ ولی امروز مسکو تحت تأثیر تحریم های بین المللی با فشار مالی شدیدی مواجه است و برای فرار از این محاصره، آنکارا را شریکی کلیدی برای خود می بیند. بنابراین دولت ترکیه در مذاکره با حکومت اسد –که خود به شدت به روسیه وابسته است- دست بالا را دارد. فشاری که اکنون روسیه وارد می کند تا ترکیه به جای حمله نظامی با دمشق وارد مذاکره شود، نشان می دهد که این کشور خواهان رویارویی با ترکیه بر سر سوریه نیست
یکی از اهرم های روسیه برای اینکه آنکارا را تحت فشار بگذارد و وادار به دان امتیاز کند، ادلب است. کریدور بشردوستانه باب الحوا بین ترکیه و سوریه راه نجاتی برای میلیون ها پناهنده در ادلب است. روسیه با اشاره به شبه نظامیان هیأت تحریر شام که کنترل ادلب را در دست دارند، مدعی است که تروریست ها از این کریدور سود می برند و لذا پیشنهاد می کند که تمام کمک های بشردوستانه از طریق دمشق به ادلب ارسال شود. اگر این امر محقق شود دستاورد بزرگی برای اسد است و به او اجازه می دهد که با فشار بر جمعیت ادلب، انها را مجبور به وفاداری به خود کند. در چنین شرایطی مردم ادلب مجبور هستند بین وفاداری و دریافت کمک از اسد یا مهاجرت به ترکیه یکی را انتخاب کنند؛ درحالیکه مواجه شدن با یک بحران پناهجویی جدید، آخرین چیزی است که آنکارا می خواهد
اسد در خصوص برقراری رابطه با آنکارا تردیدهای زیادی دارد ولی سودی که از این رابطه می برد این است که از اشغال بیشتر اراضی خود توسط آنکارا جلوگیری کند. سال 2019 حمله ترکیه با عملیات چشمه صلح به کوبانی و منبج آغاز شد. از آنجا که کردهای سوریه از جانب ترامپ کمکی دریافت نکردند، چاره ای جز توافق با دمشق ندیدند؛ در نتیجه ارتش سوریه وارد کوبانی و منبج شد
ترکیه در هفته های گذشته بار دیگر تهدید به حمله به کوبانی و منبج کرده است. بمب گذاری نوامبر 2020 در میدان تقسیم استانبول که شش کشته و دهها زخمی بر جای گذاشت بهانه ای برای حملات هوایی اخیر و عملیات زمینی احتمالی توسط ترکیه شد. البته مقامات ترکیه در چند سال گذشته بارها سوریه را تهدید به حمله کرده اند. اکنون پوتین از اردوغان و اسد می خواهد که یک نقشه راه تهیه کنند. اگر عادی سازی روابط دیپلماتیک بین دو کشور اتفاق بیفتد، ترکیه ممکن است اقدام نظامی خود را متوقف کند زیرا وفتی اردوغان و اسد باهم دست دهند، اینگونه به نظر خواهد رسید که اسد کنترل بخش هایی از خاک سوریه توسط ترکیه را به رسمیت شناخته است و این یک پیروزی برای اردوغان خواهد بود. بعد از آن هم ترکیه با اسکان اوارگان سوریه در مناطقی که توسط مخالفان سوریه اداره می شود و امنیت این مناطق توسط ترکیه و روسیه تضمین شده است، می تواند ضمن خروج آوارگان سوری از ترکیه، اقدام به ایجاد منطقه ای خودمختار در داخل سوریه کند
آنکارا قبلا با ساخت دهها هزار خانه در شمال غرب سوریه، اقداماتی را برای تحقق برنامه بازگشت پناهجویان و تأمین سرپناه یک میلیون پناهنده انجام داده است. به گفته دولت ترکیه مناطق مسکونی که در سوریه ساخته می شود دارای مدارس، بیمارستان و مراکز خرید است و همین اکنون نیز اخراج بی سروصدای آوارگان سوری از ترکیه جریان دارد. دیده بان حقوق بشر از اخراج دسته جمعی پناهجویان سوری خبر می دهد؛ این افراد مجبور شده اند فرم هایی امضا کنند که دلالت بر بازگشت داوطلبانه آنها به سوریه دارد. اخراج اجباری پناهجویان، بودجه اتحادیه اروپا برای ترکیه را در معرض خطر قرار می دهد زیرا آنکارا طبق قوانین بین المللی موظف است از بازگرداندن افراد به جاهایی که ممکن است در خطر آزار و بدرفتاری قرار گیرند جلوگیری کند
اگر طرح اردوغان محقق شود و آن مناطقی از خاک سوریه که در دست ترکیه قرار دارد از طریق مذاکره با حکومت اسد مناطق امن معرفی شود، در آن صورت اخراج ها اقدامی قانونی تلقی خواهد شد. تنها در این صورت است که دولت ترکیه می تواند به هدف خود که اخراج یک میلیون پناهنده سوری است برسد. همچنین با تحقق این طرح، مناطق امن به عنوان مناطق حائل بین ترکیه و کردها عمل خواهد کرد. اگر حکومت اسد بخواهد در آینده از کردهای سوریه علیه آنکارا استفاده کند، ترکیه نیز در پاسخ از مخالفان سوری استفاده خواهد کرد
اجماع آنکارا و دمشق؛ نابود شدن امید کردها
خروج نیروهای آمریکایی از سوریه هدف مشترکی است که می تواند آنکارا و دمشق را با هم متحد و همسو کند. عقب نشینی آمریکا باعث شکست تلاش کردهای سوریه برای رسیدن به خودمختاری خواهد شد؛ نتیجه ای که هم برای دمشق و هم آنکارا خوشایند است. ترکیه در حال حاضر می کوشد زندگی را در مناطق تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه غیرقابل تحمل نماید و همزمان برای فردای خروج نیروهای آمریکایی برنامه ریزی می کند. در همین راستا شاهد بودیم که آخرین حملات هوایی ترکیه خسارات شدیدی به مناطق کردنشین وارد کرد و موجب مرگ غیرنظامیان و تخریب زیرساخت های حیاتی و چاههای نفت شد
سکوت دمشق در برابر حملات هوایی ترکیه گویای همسویی دو کشور در قبال کردهاست. پیر مرجان رئیس کمیسیون امور خارجی پارلمان سوریه ضمن اذعان به اینکه غیرنظامیان و سربازان سوری نیز در میان قربانیان هستند، حملات ترکیه را پیامی به شبه نظامیان کرد جدایی طلب دانست. مرجان افزود که همه کردهای سوریه را نمی توان به خیانت متهم کرد بلکه منظور گروه جدایی طلب مسلحی است (یگان های مدافع خلق) که از طرف آمریکا حمایت می شود. در حقیقت حملات ترکیه در خدمت منافع سوریه است زیرا کردها را به همکاری با حکومت اسد و تسلیم شدن در برابر خواست ان سوق می دهد
ولی حتی اگر آمریکا هم از سوریه عقب نشینی کند، یک موضوع همچنان حل نشده باقی می ماند که می تواند سبب جدایی آنکارا و دمشق شود؛ آن موضوع سرنوشت اعضای داعش و خانواده های انها است که در بازداشت به سر می برند. در اردوگاه الهول حداقل 53000 نفر نگهداری می شوند. مشخص نیست که آیا حکومت اسد یا روسیه می توانند با موفقیت مدیریت این اردوگاه را بدست بگیرند یا خیر. با توجه به اینکه بسیاری از جنگجویان داعشِ حاضر در این اردوگاه تمایل به انتقام گرفتن از کردهای سوریه دارند، ترکیه و نیروهای نیابتی اش ممکن است آنها را متحد بالقوه ای در این منطقه آشفته برای خود ببینند. بنابراین ادامه همکاری دمشق و آنکارا پس از خروج آمریکا از سوریه کار بسیار دشواری خواهد بود
سکوت واشنگتن
پاسخ آمریکا به حملات هوایی ترکیه در شمال سوریه نسبتا نرم بود و باعث ایجاد تردیدهایی جدی در میان کردهای سوریه در خصوص آینده مشارکت آنها با واشنگتن شد. گرچه مقامات آمریکایی مخالفت شدید خود را با عملیات زمینی جدید ترکیه در سوریه ابراز کرده اند، اما واکنش کلی دولت بایدن تا حد زیادی آرام بوده است. ماه نوامبر در اقدامی که یادآور عملیات سال 2019 ترکیه در شمال سوریه بود، ترکیه بار دیگر یک حمله هوایی در نزدیکی نیروهای آمریکایی انجام داد و جان سربازان آمریکایی را به خطر انداخت اما بر خلاف دولت ترامپ که تحریم هایی را علیه مقامات ترکیه وضع کرد، بایدن راه سکوت را انتخاب کرده است
چنین سکوتی ممکن است بدلیل افزایش اهمیت ترکیه در پی جنگ اوکراین باشد. همچنین ممکن است واشنگتن محاسبه کرده باشد که مقامات ترکیه بدنبال فرصتی برای براه انداختن جنگی لفظی با آمریکا هستند زیرا لفاظی های ضد آمریکایی پوپولیستی در آستانه انتخابات ترکیه، می تواند به نفع اردوغان باشد؛ بنابراین ترجیح داده اند که در این تله نیفتند و سکوت کنند. اقدامات تحریک آمیز ترکیه کاملا قابل پیش بینی بود: مقامات ترکیه با این ادعا که حزب کارگران کردستان تابع سازمان های اطلاعاتی آمریکا است، آمریکا را مسئول بمب گذاری تقسیم دانستند، تسلیت کاخ سفید را رد کردند و سلیمان سویلو وزیر کشور ترکیه اظهار داشت که این ابراز همدردی «آمریکا را شبیه به قاتلی می کند که به صحنه جنایت برگشته است»
سخن آخر اینکه بهبود روابط ترکیه و سوریه تا آنجا پیش نخواهد رفت که حضور آمریکا را در سوریه تهدید کند اما باعث می شود که نقش پوتین در هدایت اوضاع سوریه تقویت گردد و تحقق اهداف آمریکا از جمله مقابله با داعش و تضعیف محور تهران-دمشق با چالش مواجه شود
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما