حرکت خاورمیانه به سمت ثبات

چندین وزیر خارجه در یکی از پایتخت های آسیایی گردهم آمدند تا برای پایان دادن به تنش های منطقه با یکدیگر مذاکره کنند. یکی از کشورهای حاضر در این نشست، میانجی گر توافقی برای پایان دادن به دشمنی بین دیگر کشورها شد

این توضیح می تواند ذهن ما را به سوی توافق 2023 پکن برای عادی سازی روابط ایران و عربستان ببرد، ولی موضوع سخن ما در حقیقت سال 1967 و میانجی گری وزیر خارجه تایلند برای ایجاد توافقی است که به پایان خصومت ها بین اندونزی و مالزی کمک کرد. در این نشست بود که زمینه برای ایجاد یکی از موفق ترین سازمان های منطقه ای جهان فراهم شد؛ انجمن کشورهای جنوب شرقی آسیا (آسه آن)

در اواخر دهه 60 کشورهای جنوب شرق آسیا به این نتیجه رسیدند که بدون همکاری با یکدیگر نمی توانند از نظر اقتصادی رشد کنند و قادر به تأمین امنیت خود در مقابل چین نیستند. رویدادهای منطقه و جهان به یک اندازه در شکل گیری گروه آسه ان مؤثر بود

شدت گرفتن جنگ ویتنام، افزایش نگرانی ها در مورد گسترش کمونیسم از سوی جنبش های مورد حمایت چین و اقتصاد ضعیف، همگی خطری پیش روی مشروعیت دولت های آسیای جنوب شرقی بود. این عوامل به شکل گیری گروه آسه آن و گسترش آن انجامید

تحولات اخیر خاورمیانه نشان می دهد همانگونه که تحولات دهه 1960 به آگاهی کشورهای جنوب شرق آسیا و اتحاد انها انجامید، در خاورمیانه نیز ممکن است این آگاهی ایجاد شده باشد. گفتگوی ایران و عربستان اوایل سال 2021 در بغداد اغاز شد و بعد از میانجیگری عمان، نهایتا به پکن رسید و به توافق بین ایران و عربستان انجامید. تحولات دیگری همچون توافق ابراهیم و نزدیکی مصر و ترکیه نشان دهنده ادامه روند عادی سازی بین کشورهای منطقه است

البته در مورد چشم انداز دیپلماسی در خاورمیانه می توان تردید داشت؛ به ویژه در مورد عادی سازی روابط ایران و عربستان سؤالات زیادی در مورد مزایا و مضرات رابطه برای هریک از طرفین و مدت زمانی که احتمالا عادی سازی ادامه پیدا خواهد کرد وجود دارد. اما همچون وضعیت آسیای جنوب شرقی در دهه 1960 در خاورمیانه نیز شرایطی حاکم است که می تواند شک و تردید ما را کاهش دهد

یکی از این شرایط این است که می بینیم کشورهای خاورمیانه به جای تن دادن به خواست بیگانگان، بر اساس منافع ملی خود تصمیم می گیرند. این استقلال کشورهای خاورمیانه در سیاست خارجی، تا حدی مدیون رقابت قدرت های بزرگ در منطقه است. با تشدید رقابت بین قدرت های بزرگ، قدرت های منطقه ای گزینه های بیشتری دارند و از آزادی عملی بیشتری برخوردار هستند

به عنوان مثال سیاست های اسرائیل و عربستان در موضوعاتی همچون انرژی و رویکردشان نسبت به جنگ روسیه در اوکراین، مستقل از آمریکا بوده است. ایران نیز با توجه به نقش خود در تأمین پهپادهای روسیه در جنگ اوکراین، اعتماد به نفس بیشتری دارد.

متحدان آمریکا در خلیج فارس اعتبار این کشور را به عنوان ضامن و شریک امنیتی زیر سؤال برده اند و همین امر باعث شده است که آنها به ایران نزدیک تر شوند. آخرین ضربه را به اعتماد عربستان نسبت به آمریکا، حملات پهپادی به دو پالایشگاه نفتی بقیق و خریص متعلق به آرامکو عربستان در سال 2019 زد. با وجودی که ترامپ رئیس جمهور وقت آمریکا مرتبا علیه ایران موضع می گرفت و این حملات هم به ایران نسبت داده شد، اما او در مقابل این حملات واکنشی نشان نداد. این مسئله به سعودی ها نشان داد که دکترین کارتر –که سال 1980 به عنوان تعهد آمریکا برای استفاده از زور در دفاع از منافع ملی خود در خلیج فارس تدوین شده بود- منقضی شده است. این تحول سعودی ها را به سمت مذاکره با ایران سوق داد. سال 2021 امارات و عمان نیز در پی گفتگو و گسترش همکاری های خود با ایران برآمدند

در واشنگتن این باور وجود دارد که خاورمیانه بدون دخالت آمریکا نمی تواند به ثبات برسد اما انگیزه اولیه برای ایجاد ثبات باید از سوی قدرت های منطقه ای ایجاد شود. حرکت های اخیر به سمت گفتگو نشان می دهد این دیدگاه در منطقه وجود دارد که ثبات و کاهش تنش مستلزم همکاری بین بازیگران منطقه ای –با حضور یا بدون حضور آمریکا- است

نقش دیپلماتیک جدید چین در خاورمیانه، عامل دیگری است که می تواند به حفظ روند کاهش تنش کمک کند. پکن مثل آمریکا نیست که می کوشد توازن را علیه ایران و به نفع سعودی و اسرائیل بهم بزند. از منظر پکن این رویکرد به ایجاد بی ثباتی و تنش بیشتر میانجامد

چندین منبع ایرانی به نقش مهم و نوظهور چین به عنوان عامل ثبات بخش در منطقه اشاره کرده اند. رسانه های دولتی ایران گزارش دادند که پس از حمله ایران به تأسیسات نفتی عربستان در سال 2019 چین به تهران هشدار داد که چنین اقداماتی منافع این کشور را تضعیف می کند زیرا امنیت انرژی پکن مبتنی بر واردات بدون مانع نفت از عربستان و خلیج فارس است

پکن بزرگترین شریک تجاری ایران و عربستان است –البته تجارت چین با عربستان شش برابر بیشتر از تجارت این کشور با ایران است- با توجه به اینکه چین نیمی از نفت خود را از خلیج فارس وارد می کند، امنیت انرژی این کشور مستلزم اتخاذ سیاست هایی است که احتمال دریگری ایران و سعودی را کاهش می دهد

افزایش فعالیت دیپلماتیک چین در خاورمیانه، می تواند انگیزه ای برای واشنگتن باشد تا به سمت دیپلماسی بیشتر سوق یابد. در همین راستا چه بسا میانجیگری چین بین ایران و سعودی، منجر به افزایش مذاکرات اخیر بین ایران و آمریکا و افزایش احتمال دستیابی به توافقی غیررسمی بین دو کشور در موضوع هسته ای باشد

اگر چین بتواند بر تهران فشار بیاورد تا حوثی ها را مجبور به توافقی سیاسی با عربستان کند و در عین حال تهدید تهران برای هدف قراردادن زیرساخت ها و برنامه های اقتصادی عربستان را متوقف نماید، در این صورت ریاض بیشترین سود را از دخالت چین خواهد برد. حتی اگر ایرانیان حاضر به پذیرش این شروط نشوند، سعودی ها پیروز خواهند بود زیرا به پکن نشان می دهند که این ایرانیان هستند که عزم جدی برای کاهش تنش ندارند

ازسرگیری دیپلماسی یک مزیت دیگر نیز برای سعودی دارد: در صورت درگیری نظامی بین ایران و آمریکا یا ایران و اسرائیل، احتمال اینکه عربستان مورد حمله تلافی جویانه ایران قرار بگیرد بسیار کمتر شده است

منفعتی که تهران از توافق با عربستان حاصل کرده، این است که ممکن است عربستان را حداقل در کوتاه مدت از اسرائیل دور کند. همچنین این توافق می تواند نشان دهنده دوران جدیدی از صلح سرد بین تهران و ریاض باشد که در این دوران دو طرف از دخالت در امور داخلی یکدیگر پرهیز کنند. این عدم مداخله برای هر دو کشور اهمیت زیادی دارد چنانکه دیدیم این خواسته در سفر 17 ژوئن فیصل بن فرحان وزیر خارجه عربستان به تهران تکرار شد

محمد بن سلمان خواهان تحولی بزرگ در جامعه عربستان است. رهبری عربستان متقاعد شده است که بهترین استراتژی ملی برای آینده این کشور تمرکز بر توسعه اقتصادی و تعهد به برنامه چشم انداز 2030 است

از سوی دیگر ورود ابراهیم رئیسی به قدرت، ممکن است تهران و ریاض را به سمت یکدیگر سوق دهد. پس از خروج دولت میانه روی روحانی در سال 2021 سعودی ها با نظامی در ایران مواجه شدند که در ان تمام قدرت در دست جناح تندرو بود؛ ولی در عین حال این جناح برای رسیدن به وعده هایی که داده بود، در تهران تحت فشار قرار داشت. با توجه به اینکه دستور کار منطقه ای ایران در دست سپاه است، با یکدست شدن حاکمیت احتمال اینکه تهران بتواند به وعده های خود –از جمله تعدیل سیاست های منطقه ای اش- عمل کند افزایش یافته است

در همین حال تهران هیچ راهی برای خروج خود از بن بست با واشنگتن نمی بیند و در عوض می تواند بدنبال سیاست جدیدی در قبال رقیبان عرب خود با هدف دور زدن تحریم های آمریکا باشد. سیاستگذاران تهران به فایده نزدیکی به همسایگان به عنوان مجرایی برای دسترسی به تجارت جهانی پی برده اند   

برای همین است که امارات، عراق و عمان اخیرا به بزرگترین شریکان تجاری ایران بدل شده اند. حکومت تهران امیدوار است که تنش زدایی با ریاض، موجب شود اقدامات ضد ایرانی سعودی از جمله حمایت مالی از رسانه های اپوزیسیون کاهش یابد. این موضوعی است که از زمان آغاز اعتراضات بدلیل درگذشت مسها امینی، برای تهران ضروری است

کوتاه سخن اینکه خوب است ما انگیزه های پشت عادی سازی روابط تهران-ریاض را زیر سؤال ببریم و اراده سیاسی دو کشور برای تنش زدایی را آزمایش کنیم؛ ولی این بدبینی نباید چشمان واقع بین ما را نسبت به آینده بهتری که این عادی سازی می تواند برای منطقه به همراه داشته باشد ببندد

منبع: فارین پالیسی

مترجم: فاطمه رادمهر