ظهور نظم استبدادی در خاورمیانه

یک دهه پیش قیام های بهار عربی امید زیادی را برای برقراری دموکراسی در سراسر خاورمیانه ایجاد کرد. پیش از بهار عربی نیز جنبش سبز در سال 2009 در ایران رخ داد و انتظارات را برای مشارکت بیشتر مردم در نظام های سیاسی افزایش داد. گسترش این احساسات در ایران، تونس، مصر، سوریه و.. نشان داد که ساکنان منطقه علیرغم همه تفاوت ها در یک خواسته باهم متحد هستند؛ برقراری حکومت دموکراتیک

ولی گذر زمان نشان داد که مسیر دموکراسی در خاورمیانه هموار نیست. بسیاری از جنبش های دموکراتیک با مقاومت شدید و سرکوب از سوی طبقه حاکم مواجه شدند؛ در مصر موفقیت اولیه جنبش دموکراتیک کوتاه بود و به سرعت کودتای نظامی جای آن را گرفت. کشورهایی همچون سوریه و لیبی وارد جنگ داخلی شدند؛ به جای انتقال دموکراتیک قدرت، کشورها به میدان جنگ جناح های رادیکال رقیب بدل شدند. حتی تونس که در ابتدا شاهد سیستمی دموکراتیک بود، با شکست مواجه شد

خاورمیانه در سال های اخیر شاهد سه روند بود: نخست متوقف شدن تلاش ها برای برقراری دموکراسی پس از بهار عربی، توسط نخبگان و ارتش؛ دوم افزایش همکاری بین رژیم های استبدادی در کشورهای مختلف به رقم رقابت شدیدی که باهم دارند، برای حفظ وضعیت موجود؛ و سوم افزایش انگیزه قدرت های بزرگ خارجی برای حفظ رژیم های غیردموکراتیک 

سال 2023 مجموعه ای از تغییرات دیپلماتیک و تحولات سیاسی در خاورمیانه رخ داد که نشانه ای بود بر ایجاد نظم جدید مبتنی بر استبداد و اقتدارگرایی در منطقه. ماه مارس زمانی که ایران و عربستان به سمت عادی سازی روابط پیش رفتند، چشم انداز ژئوپلیتیک منطقه به طور چشمگیری تغییر کرد. این عادی سازی در پی سرکوب موفقت آمیز اعتراضات در ایران اتفاق افتاد. قابل ذکر است که در جریان اعتراضات سال 2022 ایران، ریاض از حمایت صریح از معترضان خودداری کرد زیرا نگران تأثیر دومینو وار تغییر نظام در ایران بود. این خودداری آگاهانه از مداخله مستقیم علیه رقیب منطقه ای، نشانگر تغییر قابل توجه در رویکرد ریاض بود و در نهایت به بهبود روابط دوجانبه کمک کرد

همزمان روابط ایران و امارات نیز بهبود یافت. انتظار می رود عادی سازی روابط با بحرین نیز به زودی اتفاق افتد. این تحولات باتوجه به اینکه ایران به دلیل حمایت از حوثی ها و مخالفان شیعه در کشورهای حاشیه خلیج فارس تهدیدی برای امارات و بحرین تلقی می شود، جالب است. علاوه بر این چشم انداز عادی شدن روابط ایران و مصر نیز محتمل تر شده است. نظام های استبدادی منطقه از طریق آشتی باهم، بر یکدیگر تکیه کرده، باعث تقویت ثبات می شوند و مخالفان داخلی را تضعیف می نمایند

در چرخش چشمگیر دیگر، سوریه ماه مه بعد از یک دهه تعلیق از اتحادیه عرب، مورد استقبال این اتحادیه قرار گرفت؛ این اتفاق درحالی رخ داد که دولت بشار اسد پس از یک جنگ داخلی خونین، حکومت خود را با توسل به زور حفظ کرد. به نظر می رسد کشورهای عرب به بقای نظام اسد تن داده اند و به دمشق اجازه داده اند تا جایگاه خود را در اتحادیه عرب بازیابد

در ترکیه انتخابات این کشور به پیروزی دیگری برای اردوغان و حزب عدالت و توسعه انجامید و امید مخالفان برای برکناری اردوغان از بین رفت. دورنمای تداوم حکومت اردوغان در دهه سوم، نگرانی های بسیاری را در مورد فرسایش بیشتر نهادهای دموکراتیک در ترکیه ایجاد کرده است

نکته جالب اینکه عادی سازی روابط انکارا و دمشق، درست پیش از انتخابات ترکیه کلید خورد. روسیه و ایران حامیان اصلی بشار اسد مشوق این روند بودند. علیرغم ادامه اختلافات مانند تداوم حضور نیروهای نظامی ترکیه در سوریه، عادی سازی کامل روابط بین ترکیه و سوریه اجتناب ناپذیر به نظر می رسد

در همین حال بین آوریل و ژوئن، قطر با بازگشایی رسمی سفارت خود در بحرین و امارات، به بحران دیپلماتیک در شورای همکاری خلیج فارس رسما پایان داد. این بحران سال 2017 شروع شد و عملا سال 2021 در جریان اجلاس الولا به پایان رسید اما بازگشایی سفارت، اقدام نمادینی بود که به معنای عادی سازی کامل روابط بود

در نهایت شاهد هستیم که عربستان در حال پیوستن به امارات و بحرین در عادی سازی روابط با اسرائیل است و گسترش توافق ابراهیم امری حتمی به نظر می رسد

معنای این تحولات روشن است؛ تحولات سال 2023 منطقه را به سمت تحکیم نظم استبدادی، تغییر جهت به سوی تنش زدایی و آشتی منطقه ای و پذیرش واقعیت های ژئوپلیتیک توسط بایگران منطقه ای به پیش می برد

تحولات اخیر همکاری و تفاهم بین نظام های استبدادی را افزایش داده است. این تغییر رویکرد نتیجه دو امر است: نفوذ فزاینده قدرت های غیردموکراتیک همچون چین و روسیه و تغییر اولویت های قدرت های غربی

با گذشت زمان قدرت های دموکراتیک حضور خود را در منطقه خاورمیانه کاهش داده اند و از تأکید روی مسئله دموکراسی و حقوق بشر دست برداشته اند. در بحبوحه جنگ اوکراین کشورهای اروپایی بدنبال تأمین نیاز خود به انرژی، به پادشاهی های نفتی عرب به عنوان جایگزینی برای روسیه روی آوردند و سوابق حقوق بشری ضعیف این کشورها را نادیده گرفتند. ایالات متحده نیز انتقادات خود را از رفتار و سیاست های داخلی عربستان متوقف کرد و در عوض در صدد متقاعد کردن ریاض برای تجدیدنظر در روابط خود با روسیه و چین برامد

در همین حال افزایش نفوذ روسیه و چین –دو قدرت بزرگ غیردموکراتیک- نظام های خاورمیانه را با جایگزینی مناسب برای غرب مواجه کرد. این دو قدرت شرقی بدون اینکه در زمینه حقوق بشر و اتخاذ شیوه های دموکراتیک، پیش شرطی روبرو کشورهای خاورمیانه بگذارند، به این کشورها فرصت می دهند تا نظام های خودکامه خود را تقویت کنند و در عین حال از روابط اقتصادی و سیاسی سودمندی با مسکو و پکن برخوردار شوند

به عنوان مثال افزایش اقتدارگرایی در ایران از زمان انتخابات ریاست جمهوری 2021 منجر به همکاری راهبردی با چین و روسیه شده و نوعی همدلی بین این نظام های اقتدارگرا ایجاد کرده است که به سنگ بنای سیاست خارجی این کشور بدل شده است. چین و روسیه هر دو احساس راحتی بیشتری می کنند که با ایران خالی از حضور اصلاح طلبان کار کنند و تهران نیز که با غرب روابط تیره ای دارد، در روابط با شریکان شرقی آرامش بیشتری پیدا کرده است

کشورهی عرب نیز گرچه روابط متفاوتی با غرب نسبت به ایران دارند ولی در روابط خود با شرق مزایای مشابهی می بینند. آنها از چین به عنوان جایگزینی مناسب استقبال می کنند زیرا پکن در سیاست داخلی شریکان اقتصادی خود دخالت نمی کند؛ بنابراین عتماد به نفس بیشتری پیدا کرده اند تا هرطور که می خواهند عمل کنند

به طور خلاصه دو عامل به شکل قابل توجهی بر تغییرات اخیر اثر گذاشته است: نخست تشدید رقابت بین آمریکا و چین در صحنه بین الملل و دوم جنگ اوکراین و درنتیجه جستجوی قدرت های غربی برای منابع انرژی جایگزین

جهان شاهد عرصه جدیدی از رقابت بین شرق و غرب است. برخلاف دوران جنگ سرد، رقابت در دوران فعلی صرفا رقابت ژئوپلیتیکی است نه ایدئولوژیکی. این وضعیت به قدرت های منطقه ای اجازه می دهد تا ضمن تحکیم شکل مطلوب حکومتداری مورد نظر خود و تقویت رویه های اقتدارگرایانه شان، حداکثر منافع را بدست آورند

در چشم انداز سیاسی جدید خاورمیانه، اگر بازیگران مختلف منطقه ای به درک و تفاهم مشترکی رسیده و بتوانند درگیری ها و اختلافات را فرونشانند، می توانند دوران جدیدی از ثبات استبدادی را در منطقه آغاز کنند

ویژگی این نظم نوظهور این است که دولت های مستبد منطقه مزیت عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر را درک کرده اند. این درک تاحدی ناشی از ترس تأثیر دومینو وار در صورت سقوط یک رژیم و از سوی دیگر منافع قدرت های خارجی در حفظ وضع موجود است. در نتیجه این دو عامل، تغییر رژیم و روی کار آمدن نظامی دموکراتیک، به مفهومی ناخوشایند در منطقه بدل شده است

منبع: نشنال اینترست

مترجم: فاطمه رادمهر