اسلام پاك، انتقام را جز در مرزهاى معقول آن نمى پسندد و گرفتن انتقام را بر اساس احساس تجويز نمى كند و براى آن سنجه اى عقلانى قايل است.
پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: «إنْ امرء عيّرك بما فيك فلا تعيّره بما فيه؛ اگر كسى عيبى از تو گرفت كه در تو هست از او عيبى مگير كه در او هست».
در حديث ديگرى مى فرمايد: «المتسابّان شيطانان يتهاتران؛ دو كس كه به يكديگر دشنام مى دهند دو شيطان اند كه به يكديگر ياوه مى بافند».
آرى، اسلام نمى خواهد كه آدمى تسليم و خوار باشد، به ويژه هنگامى كه خاموشى او موجب جرأت بيشتر متجاوز گردد، از اين رو خداى حكيم مقرر فرموده است كه پاسخ تجاوز، تجاوز است: «فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ؛ پس هركس بر شما ستم كرد، همان گونه كه بر شما ستم كرده، بر او ستم كنيد».
«أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ؛ جان در برابر جان».
اما از نگاه اسلام هرگاه امكان گذشت باشد بايد گذشت كرد كه بسى برتر و والاتر است.
«خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَـهِلِينَ؛ گذشت پيشه كن و به ]كار[ پسنديده فرمان ده، و از نادانان روى برتاب».
«وَ لْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا؛ پس بايد در گذرند و چشم پوشى كنند».
«وَ أَن تَعْفُواأَقْرَبُ لِلتَّقْوَى؛ و گذشت كردن شما به تقوى نزديكتر است».
چه بسا فرد انتقام گيرنده از حدّ تجاوز بگذرد و در اين صورت كار او از تقوى دورتر خواهد بود، در حالى كه شخص عفو كننده از زياده روى بدور است و به تقوى نزديكتر و از انگيزشهاى نفسانى دورتر مى باشد. پيامبر انسانيت و خاندان پاك او همواره بر گذشت تشويق مى كنند، و اين تا جايى است كه آدمى راهى براى گذشت بيابد.
پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: «ثلاث و الذي نفسي بيده إن كنت حالفاً لحلفت عليهنّ، ما نقصت صدقة من مال فتصدّقوا و لا عفا رجل عن مظلمة يبتغي بها وجه الله إلاّ زاده الله بها عزّاً يوم القيامة، و لا فتح رجل على نفسه باب مسألة إلاّ فتح الله عليه باب فقر؛ به خدايى كه جان من در يَد قدرت اوست سه چيز است كه اگر مى شد سوگند خورد بر آنها سوگند مى خوردم: هرگز مالى از دادن صدقه كاهش نمى يابد، پس صدقه دهيد و كسى در راه خدا از ستمى در نگذشت مگر آن كه خداوند به روز رستخيز بدو ارجمندى بخشيد و كسى درِ گدايى بر خود نگشود مگر آن كه خداوند درِ تهيدستى به روى او گشود».
اگر دنيا به تو روى آورد كه دادن صدقه از مال تو نمى كاهد و اگر به تو پشت كرد خواه صدقه بدهى يا نه پيوسته رو به كاستى خواهى داشت.
گذشت از نظر خداى يكتا پسنديده است و نه تنها در آخرت كه در دنيا نيز به عزّت او مى افزايد ـ اگر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آن را در اينجا ذكر نكرده دلايلى داشته ـ شخص ستمگر نيز انسان با گذشت را بزرگ مى دارد و ارزش نفس او و برترى خِرد او را در مى يابد.
پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: «العفو لا يزيد العبد إلاّ عزّاً فتعافوا يعزّكم الله؛ گذشت، تنها به عزت بنده مى افزايد پس از يكديگر در گذريد تا خداى، ارجمندتان گردانَد».
و نيز فرمود: «قال موسى يا ربّ أيّ عبادك أعزّ عليك؟ قال: الذي اذا قدر عفی؛ موسى عرض كرد: بار خدايا! كدام بنده نزد تو عزيزتر است؟ ندا رسيد: كسى كه توان دارد و در مى گذرد».
و فرمود: «ألا أخبركم بخير خلائق الدنيا و الآخرة؟ العفو عمن ظلمك و تصل من قطعك و الإحسان إلى من أساء إليك و إعطاء من حرمک؛ آيا از بهترين خلايق دنيا و آخرت، شما را آگاه نگردانم؟ گذشت از آن كه بر تو ستمى كرده و پيوند با كسى كه از تو بريده است و نيكوكارى در حق كسى كه به تو بدرفتارى كرده است و دَهش به كسى كه تو را بى بهره ساخته است».
چنين كسى آنچه در دنيا مى يابد پديده اى ملموس است؛ ارجمندى و والايى حتى در نگاه دشمنان و بدخواهان و زندگى گوارا و آسوده، و آنچه در آخرت مى يابد همان است كه امام سجاد(عليه السلام) فرمود: «إذا كان يوم القيامة جمع الله الأوّلين و الآخرين في صعيد واحد ثمّ ينادي مناد أين أهل الفضل؟ قال: فيقوم عنق من الناس فتلقاهم الملائكة فيقولون و ما كان فضلكم فيقولون كنّا نصل من قطعنا و نعطي من حرمنا و نعفو عمّن ظلمنا، قال: فيقال لهم: صدقتم ادخلوا الجنّه؛ آن گاه كه روز رستاخيز فرا رسد خداوند پيشينيان و پسينيان را در يك جا گرد آورَد و بانگ زننده بانگ بر آورَد كه كجايند اهل فضيلت؟ در اين هنگام گروهى از مردم بر مى خيزند و فرشتگان از ايشان مى پرسند كه فضيلت شما كدام است؟ و آنها در پاسخ مى گويند: با هركه از ما بريد پيوند بر قرار كرديم و به هركه ما را محروم ساخت بخشيديم و از هركه به ما ستم كرد در گذشتيم. در اين هنگام بديشان ندا مى رسد كه: راست گفتيد، به بهشت اندر شويد».
امام صادق(عليه السلام) فرمود: «ثلاث من مكارم الدنيا و الآخرة تعفو عمن ظلمك و تصل من قطعك و تحلم إذا جهل عليک؛ سه چيز از اخلاق پسنديده دنيا و آخرت است: از هركه در حقّ تو ستم كرده بگذرى و با هركه از تو بريده پيوند برقرار سازى و نسبت به كسى كه به تو نادانى ورزيده شكيبا باشى».
آدمى چه گذشت در پيش گيرد چه انتقام ستانَد در بسيارى اوقات، پشيمان مى شود كه چرا گذشت كردم يا انتقام ستاندم، ولى به هر روى، پشيمانى بر گذشت آسانتر است، زيرا او تنها پشيمان مى شود و عاطفه اى را مجروح نساخته و كسى را نيازرده است، بر خلاف پشيمانى بر انتقام.
امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «الندامة على العفو أفضل و أيسر من الندامة على العقوبه؛ پشيمانى بر گذشت، برتر و آسانتر است از پشيمانى بر انتقام».
شخص عفو كننده در پايان، پيروز است اگرچه فرد انتقام گيرنده جان خويش را آرام كرده است، ولى جان آرام گرفته بدون پيروزى را چه سود!
امام موسى كاظم(عليه السلام)مى فرمايد: «ما التقت فئتان قطّ إلاّ نصر أعظمهما عفواً؛ هرگاه دو گروه با يكديگر روبرو شوند آن پيروز است كه گذشت بيشترى دارد».
*برگرفته از کتاب ارزش ها در نگاه اسلام نوشته آیت الله سید محمد شیرازی
نظر شما