درحالیکه شیوع کرونا زندگی، معیشت و وضعیت عادی مردم را تحت تاثیر خود قرار داده است، کشیش کلیسای مارونی لبنان «مجدی علاوی» در پاسخ به مأمور ایست بازرسی فرودگاه که از او پرسید آیا ماسک به همراه دارد یا نه؟ پاسخ داد که عیسی مسیح حافظ و نگهدار اوست.
دین نخستین ملجأ و تسلی بخش دل میلیاردها آدمی است که گرفتار این بیماری همه گیر شده اند و این درحالی است که محققان و رؤسای جمهور به دنبال یافتن راههایی برای حل این مشکل می گردند. ترس از ویروس کرونا موجب شده است که مؤمنان به آئین و باورهای خود نزدیک تر شوند اما آنچه غذای روح است، ممکن است برای جسم پیامدهایی منفی به همراه داشته باشد. همه مقامات بهداشتی جهان هشدار می دهند که برقراری اجتماعات (از جمله آئین های مذهبی که به شکل گروهی انجام می شود) باید محدود گردد تا بتوان با ویروس مقابله کرد. در برخی موارد، احساسات مذهبی مردم را به سمت درمان هایی سوق داده است که هیچ پایه و اساس علمی ندارد. در میانمار یک مانک بودایی اعلام کرد که مصرف یک لیمو ترش و سه بذر درخت پالم، به فرد در برابر این بیماری مصونیت می بخشد؛ در ایران فیلمی منتشر شد که نشان می داد برخی از زائران برای دفع کرونا ضریح را لیس می زنند و در تگزاس واعظ کلیسای Kenneth Copeland در یک برنامه تلویزیونی با هواداران خود ارتباط برقرار کرد و سعی در درمان آنها از این طریق نمود؛ وی درحالیکه یک دست خود را دراز کرده و تکان می داد، مدعی شد که می تواند باورمندان به خود را از طریق صفحه تلویزیون شفا دهد.
اکنون مذهب با مانعی به نام وضعیت اضطراری مواجه شده است. «احمد شعبان» 31 ساله یک داروساز مصری است که این ماه برای زیارت مرقد رسول اکرم(ص) به عربستان رفت. در طول دوازده ماه سال، صدها هزار مسلمان به مکه و مدینه می روند و برخی از آنها کعبه را می بوسند. آقای شعبان می گوید «در دوره های مشکلات و سختی، ترس و نگرانی، به سوی خدا می شتابیم تا از ما حفاظت نموده و راهنماییمان کند؛ تا بفهمیم ورای همه این رویدادها حکمت و منطقی نهفته است». روزی که سفر آقای شعبان به پایان رسید، مقامات سعودی زیارت مکه و مدینه را به مدت نامعلومی به حالت تعلیق دراوردند. این ماه، مسجد الاقصی در اسرائیل به روی نمازگزاران بسته شد و به این ترتیب سه تا از مقدس ترین زیارتگاههای مسلمانان که تاکنون با محدودیتی مواجه نشده بود، تحت تأثیر کرونا قرار گرفت.
از دیدگاه پزشکی شیوع کرونا در کره جنوبی به یک کلیسا مرتبط می شد و در مالزی به مسجدی که شانزده هزار نفر در آنجا جمع شده بودند و در نیویورک به جمعیت یهودیان ارتدکس در نیوراشل. اما نباید از این مسئله غافل شد که فاصله گیری اجتماعی می تواند اثرات نامطلوبی بر حس فداکاری و عشق آدمی بگذارد. عبادت و دعای جمعی به روح آدمی گرما بخشیده و حس امید و اعتماد را در او تقویت می کند.
مقامات مذهبی در تلاشند تا باورمندان را به تقویت روحیه و معنویت هدایت کنند. «دیوید لاو» خاخام اشکنازی در اسرائیل، یهودیان را دعوت کرده است که هر روز صدبار دعا کنند؛ همان کاری که داوود نبی هنگام رویارویی با طاعون انجام داد. خاخام سفاردی «اسحاق یوسف» نیز از یهودیان خواسته بود «از خداوند قادر مطلق بخواهند که از همه گیری بیماری جلوگیری کند و نه از جایگاه عدل و داوری که از جایگاه رحم و بخشش به بندگانش بنگرد». پاپ «تاوادروس» دوم رهبر قبطیان مصر، انتشار کرونا را وسیله ای برای بیداری و توبه مردم دانست و در یکی از سخنرانی های مذهبی خود گفت «اگر اختلافی بین مردم هست، اکنون زمان صلح و آشتی جویی است».
در شرایطی که روال عادی زندگی دستخوش بحران و زوال شود، مراسمات و آئین های مذهبی است که تسلی بخش مردم می گردد. «مونیکا مدحت» 26 ساله که از مسیحیان قبطی مصر است می گوید «من در مقابله با کرونا اقدامات احتیاطی را به کار می برم، اما جامعه ما از جانب خدا مراقبت شده و هیچ چیز نمی تواند آن را آلوده کند». لذا موقعیت پیش آمده، باورهای مذهبی او را نیرومندتر کرده است «من معتقدم مرگ هرکس وقتی است که در تقدیر و سرنوشتش نوشته شده است، حال ممکن است عامل مرگش ویروس باشد یا تصادف.»
علی رغم محدودیت اجتماعات در نیویورک، مراسم های عروسی زیادی در اجتماعات یهودی بروکلین برگزار شده است. ایران از کشورهایی است که با شیوع بالای کرونا مواجه بوده و دهها زیارتگاه مهم شیعیان آنجا قرار دارد که علی رغم همه گیری بیماری، مدتها باز ماندند. وقتی در نهایت دولت، تحت فشار مقامات بهداشتی، دو زیارتگاه مهم را در مشهد و قم بست، جمعی از مردم به مخالفت برخاستند و علیه دولت شعار سر دادند. هندیان نیز نپذیرفتند مراسمی که هر ساله در بزرگداشت رام (خدای هندوها) برگزار می شود را به تاخیر اندازند. در شرایط معمولی، میلیون ها نفر در آیودا (جایی که باورمندان به این مذهب آن را محل تولد رام می دانند) گرد هم جمع می شوند. البته دولت از مردم خواسته که امسال را در سکوت جشن بگیرند، اما سازمان دهندگان جشن، همچنان به کار خود ادامه می دهند. به گفته «وینود بانسال» سخنگوی گروه سازمان دهنده «مردم دنبال فرصتی هستند که بتوانند نگاهی هرچند کوتاه و گذرا به ارباب رام بیندازند، شایسته نیست که آنان را از این فرصت محروم کنیم».
اما عقاید و باورهای بسیاری هم هست که واقعیت جدید را پذیرفته و با آن سر ناسازگاری ندارد. بسیاری از پرستشگاهها بسته شده یا خالی از جمعیت است؛ نماز جمعه در سراسر خاورمیانه لغو شده است؛ این چهارمین هفته است که در سراسر ایتالیا تجمعی شکل نمی گیرد؛ اما در شهر سیسیل در پالرمو، آرامگاه سنت لوزاریا –قدیسی که به باور مردم، پالرمو را در سال 1625 از طاعون نجات داد- همچنان باز است. در محدودیت های اخیری که در ایتالیا وضع شده، مردم اجازه بیرون رفتن از خانه را به جز در مواقع ضروری ندارند؛ اما آنگونه که کشیش «گاتانو کراولو» نگهبان این آرامگاه می گوید حدود چهل زائر یکشنبه گذشته با زحمت خود را به این آرامگاه که در بالای کوه قرار دارد رساندند و درحالیکه با فاصله از یکدیگر ایستاده بودند به سرعت دعا و زیارت کردند و رفتند. به گفته «فرانچسکو» یکی از باورمندان به سنت لوزاریو «اینجا جایی است که باعث می شود به خود آییم». در اسرائیل پیروان هر سه آیین ابراهیمی سعی در تطبیق خود با شرایط پرمخاطره کنونی دارند. کلیساهایی که با هزینه سازمان های غربی اداره می شود بسته شده است؛ در بیت المقدس به مسلمانان اجازه داده شده که تنها در محیط های باز نماز بخوانند و کنیسه ها به افراد آسیب پذیر گفته اند که در خانه هایشان بمانند؛ در خصوص زائران دیوار ندبه نیز محدودیت هایی اعمال شده است.
در میان اضطراب ناشی از کرونا، برخی این بیماری همه گیر را بلایی از جانب خدا می دانند. برای نمونه تعدادی از مسلمانان مصری در رسانه های اجتماعی از این گفتند که خدا ملت های غیر مسلمان را با ابتلایشان به این ویروس ذلیل و خوار ساخته است و ظاهرا نمی دانستند که در مصر هم ابتلای حدود دویست نفر به ثبت رسیده و احتمالا بسیاری دیگر که در آمار دولت گنجانده نشده اند نیز مبتلا هستند. برخی اسلامگرایان به ویژه هواداران اخوان المسلمین، شیوع کرونا را در مصر تنبیه و مجازاتی می دانند که به دلیل حمایت مردم از کودتای ارتش و سرنگونی حکومت قانونی مصر و روی کار آمدن عبدالفتاح سیسی، از ناحیه خدا بر آنان اعمال شده است.
هفت روز پیش ویدئویی از فعالان هندو منتشر شد که آنها را درحال نوشیدن ادرار گاو برای جلوگیری از ابتلا به کرونا نشان می داد. چندی پیش هم در یکی از مراکز درمانی دولتی در لبنان که افراد مبتلا به کرونا در آنجا بستری هستند، بیماری وارد شد که مخلوطی از آب و خاکی که از آرامگاه سنت شربل –آرامگاهی که بین مسیحیان لبنان مشهور و مقدس است- برداشته بود را با خود حمل می کرد. مدیران مرکز درمانی، خاک را مورد آزمایش قرار دادند و بعد از آنکه مطئن شدند آسیبی به انسان وارد نمی کند، اجازه دادند هر بیماری که مایل به نگهداری آن است و این کار به او تسکین می دهد، آن خاک را نگه دارد؛ زیرا که اگر قرار به معجزه باشد اکنون بهترین زمان است.
برای «ساموئل هیلمن» حضور در کنیسه نیوراشل در نیویورک، یکی از کارهای روتین زندگی است. به عنوان یک یهودی ارتودکس، کنیسه برای هیلمن نه تنها محل عبادت، که محلی است برای دور هم جمع شدن و مطالعه کردن. اما با ممنوعیت اجتماعات و بستن مکان های مختلف به منظور کاهش سرعت انتشار کرونا، هیلمن در شمار میلیون ها عبادت کننده ای درآمده است که دیگر نمی توانند به مکان های مذهبی رفته یا در نماز جماعت و مراسم های عبادی دسته جمعی شرکت کنند. این استاد 73 ساله و برجسته جامعه شناسی و مطالعات یهود «کوئینز کالج» نیویورک، درحالیکه خود را در خانه قرنطینه کرده، با الجزیره گفتگو کرد و از این گفت که دلتنگ رفتن به کنیسه و حضور در آئین های جمعیِ آن همچون سکوت نمازگزاران و خواندنِ گروهیِ بخش هایی از تورات است «وقتی به صدای تلاوت تورات توسط حاضران در کنیسه گوش فرا می دهید، صدای خود را در صدای آنان می یابید و این احساس به شما دست می دهد که جزئی از پیکره این روح جمعی هستید. دین به انسانِ تنها، این امکان را می دهد که از دایره خویش خارج شده و با حضور در جمع خود را بهتر بشناسد».
بخشی از بزرگترین و تاریخی ترین مکان های مذهبی، برای نخستین بار درهای خود را به روی زائران بسته اند. در اروپا، واتیکان بسته شده و در انگلستان با اعلام قرنطینه و اعمال محدودیت های بیشتر، مساجد، کلیساها، معبدها و کنیسه ها، شروع به بستن درهای خود کرده اند. هزاران زائر هندو که هر روز اقدام به برگزاری مراسم کرده و در معابد شهر مقدس «بنارس» حضور می یافتند، تحت تاثیر قانون منع رفت و آمدی که در سراسر هند برقرار شده است قرار گرفته اند؛ و مسلمانان، سیک ها و بودائیان نیز همین شرایط را دارند. مکان های عبادت در فیلیپین، تایلند و مالزی، همچنان مسدود است. در سراسر آفریقا، تجمعات مذهبی ممنوع شده و مکان های عبادت از جمله در نیجریه و آفریقای جنوبی بسته است. مشابه همین تصویر را می توان در آمریکای جنوبی دید؛ چنانکه کلمبیا اعلام قرنطینه نموده و برخی از رهبران مذهبی مکزیک، کلیساهای کاتولیک را بسته اند و برگزاری تجمعات به طور موقت ممنوع شده است. در خاورمیانه، مسجد الاقصی در بیت المقدس بسته شده است و همچنین است مساجد مصر و اردن. در سوریه نماز جمعه لغو شده و درهای مسجد امیه -یکی از قدیمی ترین مساجد جهان- بسته شده است. مساجد کشورهای حاشیه خلیج فارس هم بسته است و عربستان برگزاری نماز را به حالت تعلیق دراورده و ورود به شهرهای مقدس مکه و مدینه را ممنوع نموده است. حتی مراسم حج که سالانه میلیون ها مسلمان را از سراسر جهان در مکه گرد خود جمع می کند ممکن است لغو شود.
«هیوکوسو وان» کشیش کلیسای امید مسیح در سئول که کلیسایش ماه گذشته بسته شد می گوید: «کلیسا تنها مکانی برای عبادت نیست، بلکه جایی است که مردم جمع شده و با مسیح رابطه برقرار می کنند. ما آخر هفته ها خدماتی ارائه می دهیم؛ جلسات گروهی کوچکی داریم و روز یکشنبه معمولا با هم غذا می خوریم؛ اما فعلا همه اینها متوقف شده است. این بیماری به سرعت سرایت می کند و باید مراقب باشیم». وان می گوید که اوضاع را زیر نظر دارد و وقتی دولت، سطح تهدید را کاهش دهد، اقدام به بازگشایی مدارسِ وابسته به کلیسا می کند. در حال حاضر کلیسا جلسات هفته ای خود را به صورت آنلاین پخش می کند و از خدمات دیجیتالی مانند Zoom برای جلسات گروهی و آموزشی خود استفاده می کند «در ابتدای امر مردم از بسته شدن کلیسا شوکه شدند اما الان از اینکه می بینند می توانند شور و احساسات مذهبی خود را از طریق شبکه های انلاین منتقل کنند شگفت زده هستند و به نظر می رسد که این امر را پذیرفته اند».
دکتر «سوزان ویسواناتان» در دانشگاه جواهر لعل نهرو در دهلی، جامعه شناسی تدریس می کند. به گفته وی «ریسک گرد هم آمدن مردم در مکان های عبادی بالاست زیرا نمازگزاران نزدیک به هم می نشینند و گاها مراسمات مذهبی نیازمند تماس جسمی نزدیک حاضران است؛ ضمن اینکه مردمی که برای عبادت سفر کرده و خود را با اتوبوس یا تراموا به مقصد می رسانند، در طول مسیر با افراد دیگری در تماس هستند. حال سوال این است که آیا باید شور و نشاطی را که از حضور در مکان های مذهبی به ما دست می دهد بر سلامت سالمندان و کودکان ارجح قرار دهیم؟»
اما در جهان، پیرامون لزوم تعطیلی مکان های عمومی از جمله اماکن مذهبی، اجماع وجود ندارد. طبق گزارش ها، برخی از مساجد اندونزی، فراخوان دولت مبنی بر تعطیلی نماز جمعه را نادیده گرفتند و در بخش هایی از آفریقا از جمله بورکینافاسو که تنها تعداد کمی مبتلا گزارش شده است، پرهیز از حضور در تجمعات از جانب مردم زیاد جدی گرفته نمی شود. در برزیل کلیساهای کاتولیک و اوانجلیک همچنان به کار خود ادامه می دهند و درحالیکه مقامات، مردم را به پرهیز از تجمعات گسترده دعوت می کنند، یکی از کشیشان کلیسایی در ریودوژانیرو از دادگاه اجازه گرفت که کلیسا را باز نگاه دارد. تجمعات اعتراضی کوچکی نیز در ایران و سنگال علیه اقدامات احتیاطی دولت برگزار شد. «سیّد سهروردی» امام جماعت مسجد «قبه سبز» در کالگری در غرب آمریکا و رئیس شورای عالی اسلامی کانادا است. وی نیز مایل است مسجد خود را در دوران شیوع کرونا همچنان باز نگاه دارد و در عین حال تغییراتی را در رویه کاری خود اتخاذ کرده است؛ این تغییرات شامل قرار دادن مواد ضد عفونی کننده دست در ورودی مسجد، اعطای زیر انداز یکبار مصرف به نمازگزاران و درخواست از زنان و کودکان و سالمندان برای نمازخواندن در خانه است. وی همچنین تعداد دفعات نماز جماعت را کاهش داده است «اگر یک فرد سالم می تواند به اغذیه فروشی یا پمپ بنزین برود، پس می تواند برای خواندن نماز به مسجد بیاید. نماز جماعت به افزایش امید و تعامل با سایرین کمک می کند و این امکان را برای ما فراهم می سازد که در زمان سختی با یکدیگر گفتگو کنیم. کرونا تهدیدی واقعی است و ما درحالیکه به قدرت دارو و متخصصان درمانی باور داریم، به قدرت معنویت و روح جمعی نیز ایمان داشته و تکیه می کنیم».
ویسواناتان استاد جامعه شناسی در هند، تأیید می کند که نیاز به عبادت جمعی قابل درک است «در عبادت جمعی شما خود را در فضایی امن حس می کنید، فضایی که سایر مردم به ویژه در زمان های سخت در جستجوی آن هستند». درحالیکه ویروس به انتشار خود ادامه می دهد، مراسمات مذهبیِ ماه آینده از جمله سال نو بودائی ها، عید پاک مسیحیان، جشنواره وایساخی سیک ها و فستیوال راما ناوامی هندوها، همه می تواند تحت تاثیر این امر قرار گیرد.
هم اکنون رهبران مذهبی در جهان، برای ادامه ارتباط با باورمندان و ادامه برگزاریِ دعاهای گروهی در طول دوران شیوع، به تکنولوژی متکی هستند. «وان» کشیش کره جنوبی در این خصوص می گوید «گرچه این کار به اندازه یک تجمع واقعی زنده و پویا نیست، اما خانواده ها به صورت آنلاین این آئین ها را دنبال کرده و در خانه دعا می کنند. بنابراین ما با شرایط جدید کنار آمده ایم و پیشرفت تکنولوژی هم به ما در این عرصه کمک کرده است. در ماههای پیش رو تغییرات عمده اجتماعی و اقتصادی ایجاد خواهد شد که به تغییرات فرهنگی منجر می گردد. ما به عنوان رهبران مذهبی باید به سختی کار کنیم تا از تبدیل ارزش های منفی به ارزش های اصلی مردم جلوگیری کنیم؛ لذا در برهه حساسی قرار گرفته ایم».
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما