پاپ فرانسیس در بخشی از سفر خود به عراق، قرار است به شهر مقدس نجف رفته و با آیت الله علی سیستانی یکی از برجسته ترین رهبران شیعه در جهان دیدار کند. به گفته کاردینال «لئوناردو سندری» هدف از این سفر «دادن تسلی و دلگرمی» به همه کسانی است -اعم از مسلمان، مسیحی و سایر اقلیت های دینی- که گرفتار موج خشونت ها در عراق شده و زندگی شان تحت تأثیر جنگ داخلی، اختلافات فرقه ای، تروریسم و بی ثباتی قرار گرفته است. سندری خاطرنشان کرد که میزان حمله و آزار علیه جامعه مسیحیان عراق به حدی بوده که جمعیتشان از 1.5 میلیون نفر در سال 2003 به کمتر از 300,000 نفر در حال حاضر کاهش یافته است.
اگر قرار باشد در عراق، کسی به این مسئله و سایر مباحث و مشکلات بین الادیانی اهتمام بورزد، آن شخص آیت الله سیستانی است. وی به دلیل نقش سازنده ای که در مدیریت بحران های عراق از زمان سقوط صدام ایفا کرد، در جهان به شخصیتی شناخته شده بدل گشته و با توجه به امتناع از تصدی پست های اجرایی، مدیریتی و سیاسی، بسیار مورد احترام است. آقای سیستانی در اغلب بیانیه هایش از آشتی بین سنی و شیعه سخن می گوید و خواهان صلح بین اقوام و قبایل می باشد. همچنین در میانه آشفتگی سیاسی بزرگی که کشور را فراگرفته بود، سیستانی با توصیه های خود، روند تهیه پیش نویس و تصویب قانون اساسی جدید از طریق رفراندوم را تسهیل کرد.
پاپ در جهان اسلام
این نخستین بار نیست که پاپ فرانسیس از کشوری با اکثریت مسلمان دیدار می کند. وی از زمانی که به این مقام رسید، به روابط و گفتگوی بین الادیانی اهتمام ویژه ای نشان داده و بدین منظور سال 2014 به ترکیه، سال 2016 به آذربایجان، سال 2017 به مصر و سال 2019 به مراکش و امارات سفر کرد.
اما این نخسیتن سفر پاپ به عراق است؛ کشوری که چهار شهر مقدس شیعه و حوزه علمیه مهم نجف در آن قرار دارد. همچنین طی این سفر برای نخستین بار قرار است دیداری بین یک پاپ و یک آیت الله انجام شود.
به گفته کاردینال «لوئیز رافائل» کشیش متولد عراق و رئیس کلیسای کلدانی که در سازماندهی سفر پاپ نیز نقش داشته است: پاپ و سیستانی بیانیه مشترکی را علیه «همه کسانی که زندگی و جان آدمیان را هدف حملات خود قرار می دهند» صادر خواهند کرد. کاردینال امیدوار است که دو طرف «سند برادری انسانی» را نیز امضا کنند. فوریه 2019 این سند به امضای پاپ و شیخ احمد الطیب، شیخ الازهر و مورد احترام ترین شخصیت در میان اهل سنت رسید.
رهبران شیعه و تعاملات بین ادیان
برخلاف پاپ که رسما به عنوان پیشوا و رهبر همه کاتولیک های جهان شناخته می شود، هیچ یک از آیت الله ها نمی توانند مدعی رهبری بر تمام شیعیان باشند. کثرت رهبران شیعه و تلاقی امور سیاسی و معنوی پس از انقلاب ایران، قدرت و توانایی آیت الله ها را در بکارگیری دیپلماسیِ دینیِ یکپارچه و مستقل از حکومت ها، ورای مرزهای ملی، محدود کرده است. در نتیجه، روابط بین واتیکان و رهبران شیعه توسط دولت ها کنترل می شود و حوزه های علمیه نقشی در آن ندارند. علاوه بر این مسئله، عوامل فلسفی و کلامی نیز مانعی اساسی بر سر گفتگو و نزدیکی اسلام به مسیحیت و سایر ادیان است.
عوامل ذیل عملی شدن سند برادری را امری غیرمحتمل می کند:
نخست آنکه شاخه های اصلی کلام اسلامی، مسیحیت کنونی را نسخه ای تحریف شده از مسیحیت واقعی می داند. برای مثال از منظر اسلام، در مسیحیت واقعی، حضرت عیسی فرستاده خداوند است نه پسر و تجسمی از او؛ بنابراین در اسلام، مسیحیت کنونی چیزی جز بدعت نیست. چنین نگرشی نشان می دهد که چرا مسیحیان نمی توانند داخل مساجد شوند و از مکه دیدن کنند، یا چرا قوانین جمهوری اسلامی یا بسیاری از فتاوای شیعه، کسانی را که از اسلام به هر دین دیگری از جمله مسیحیت تغییر دین می دهند، مستحق مرگ می دانند.
دوم اینکه برخلاف غرب که روابط بین ادیان و مدارای مذهبی، حداقل از قرن هجده، موضوع بحث های کلامی و فلسفی بوده است، در حوزه های علمیه شیعه، تقریبا هیچگاه این مسائل مطرح نمی شود و مورد بحث و گفتگو قرار نمی گیرد؛ لذا فقدان مبانی فکری در زمینه گفتگوی بین ادیان، اشتیاق و میلی که در این مسیر وجود داشته را فرونشانده است. این درحالی است که در مسیحیت، این زمینه های فکری در دفاتر و نهادهای مذهبی از جمله واتیکان نهادینه شده است اما در جهان تشیع هیچ مرجعی، دفتر ویژه ای برای رسیدگی به این موضوعات ایجاد نکرده یا نماینده ای در واتیکان ندارد.
سوم اینکه برخلاف پاپ، آیت الله ها وقتی باورمندان به سایر ادیان و مذاهب مورد آزار قرار می گیرند، بیانیه سرگشاده نمی دهند. برای مثال سال 2017 پاپ فرانسیس همدردی خود را با مسلمانان روهینگیا که مورد سرکوب نظامیان میانمار قرار گرفته بودند، در بیانیه ای اینگونه اعلام کرد «امروز روهینگیا تجلی حضور خداوند است». اما مقامات شیعه به ندرت به خشونتی که علیه غیرمسلمانان (چه در خاورمیانه و چه در جاهای دیگر) رخ می دهد، واکنش نشان می دهند.
در جامعه اسلامی حتی تلاش برای ایجاد وحدت بین سنی و شیعه هم نتیجه چندانی در بر نداشته است. از جنگ جهانی دوم مسلمانان بیشتر از آنکه درگیر جنگ با غیرمسلمانان باشند، درگیر جنگ و خشونت بین خود بوده اند. سنی ها در ایران و شیعیان در عربستان همچنان شهروند درجه دو محسوب می شوند و در ایجاد این برخورد و دشمنی، ترکیبی از تنش های سیاسی، تضاد الهیاتی و فقدان مبانی فکری در ایجاد وحدت واقعی بین مسلمانان، نقش دارد.
چه کسی از این دیدار تاریخی خشنود نیست؟
دیدار پاپ و آیت الله سیستانی می تواند به منزله به رسمیت شناختن آقای سیستانی به عنوان عالی ترین مرجع جهان تشیع و به رسمیت شناختن نجف به عنوان قطب روحانیت شیعه باشد؛ لذا این احتمال می رود که رهبران ایران از این سفر ناخشنود باشند. به همین خاطر روحانیونی که مدیریت دفتر آقای سیستانی را در قم بر عهده دارند، مراقب بوده اند که از برجسته کردن این دیدار بپرهیزند و حساسیت مقامات ایران را برانگیخته نکنند. در کل دیدار پاپ توجهات و بحث های کمی را در رسانه های فارسی زبان وابسته به دولت، و حتی رسانه های نیمه مستقل و شبکه های اجتماعی بدنبال داشته است.
نتیجه گیری
قدرت های غربی باید رهبران مسلمان را تشویق به گفتگوهای بین ادیانی و تعامل با سایر ادیان نمایند؛ اما یکی از مشکلات اصلی آیت الله های شیعه این است که دوست دارند در انزوای اجتماعی زندگی کنند. آنها به ندرت جایی غیر از خانه و دفتر و مسجد می روند، چه رسد به اینکه بخواهند به شهرها و کشورهای دیگر سفر کنند. آنان با رسانه ها مصاحبه نمی کنند و از عرصه عمومی دوری می گزینند. این امر تا حدی دلیل سکوت معمول آنها را در مواجهه با فجایع انسانی که در جهان رخ می دهد و خشونت هایی که در داخل کشور صورت می گیرد، نشان می دهد.
ابتکار عملی که پاپ در زمینه تعاملات بین ادیان در پیش گرفته، ممکن است به ایجاد شکاف در دیوارهایی که جهان تشیع دور خود کشیده کمک کند؛ ولی در کل، غرب نباید درباره دیدار پاپ و اتفاقات مشابهی که ممکن است در آینده نزدیک رخ دهد انتظار نتایج شگفتی داشته باشد.
مترجم: فاطمه رادمهر
*این مقاله صرفا ترجمه ای از مقاله اصلی است و انتشار آن به معنای تأیید مطالب گفته شده نمی باشد
نظر شما