ایران برنده اصلی عادی سازی رابطه با اعراب

ماه آوریل تصاویری از پکن مخباره شد که در آن حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران در کنار فیصل بن فرحان و شین گانگ همتای عربستانی و چینی خود ایستاده بود و با لبخند دست می داد. روابط عربستان و ایران برای دهه ها تلخ بود اما طی پنج ماه گذشته این خصومت دیرینه از بین رفت؛ ایران و عربستان توافقنامه همکاری امنیتی خود را احیا کردند، خط پروازی مستقیم برقرار نمودند و تجارت دوجانبه را از سر گرفتند. ششم ژوئن هفت سال پس از بسته شدن سفارت ایران در ریاض، این سفارت خانه بازگشایی شد

تهران تنها به عادی سازی رابطه خود با ریاض سرعت نداده بلکه روندی مشابه را در سراسر جهان عرب آغاز کرده و بدنبال برقراری مجدد روابط دیپلماتیک و اقتصادی با بحرین، مصر، کویت، عمان و امارات است. با کاهش نفوذ و حضور آمریکا در خاورمیانه، ایران فرصت را برای دنبال کردن جاه طلبی های خود مناسب می بیند و برای این منظور رو به سمت یک سیاست خارجی کمتر ایدئولوژیک و عملگراتر در منطقه آورده است. اما کشورهای غربی و عربی باید با تردید به این تغییر نگاه کنند؛ هیچ چیز در سیاست ایران نشان نمی دهد که این کشور قصد دارد در بلند مدت همسایه خوبی باشد، بلکه شواهد نشان می دهد که هدف تهران بازپس گیری نقش خود به عنوان یک نیروی انقلابی است که می خواهد قدرت برتر منطقه باشد. سازش با ایران برای عربستان و دیگر کشورهای خاورمیانه قماری بزرگ است و برای غرب می تواند فاجعه باشد

محمدرضا شاه پهلوی در طول 37 سال سلطنت، کشورش را به قدرت برتر در خاورمیانه تبدیل کرد. ایران با حمایت واشنگتن به بهترین تسلیحات آمریکایی مجهز شد و بر همسایگان عربش مسلط شد؛ ولی پس از انقلاب اسلامی جایگاه ایران به سرعت رو به وخامت گذاشت

رهبران جهان سنت نگران شدند که ایران قصد صدور رادیکالیسم شیعه و بی ثبات سازی این کشورها را دارد. سال 1981 شش کشور منطقه، شورای همکاری خلیج فارس را برای مقابله با نفوذ ایران تشکیل دادند. در این دهه تهران بارها بر سر کنترل مکه با ریاض درگیر شد. پس از حمله گروهی از ایرانیان به نیروهای امنیتی عربستان در مراسم حج در سال 1987 عربستان روابط خود را با ایران قطع کرد. در دهه 1990 روابط دو کشور مختصری بهبود یافت اما سال 2011 زمانی که سپاه اقدام به ترور سفیر عربستان در آمریکا کرد، روابط بار دیگر خصمانه شد

بهار عربی نگرانی رهبران سنی در مورد ایران را تشدید کرد. سال 2016 عربستان یک عالم شیعه به نام باقر النمر را اعدام کرد؛ معترضان در ایران نمایندگی های دیپلماتیک سعودی را به آتش کشیدند و ریاض در پاسخ تمام دیپلمات های ایران را اخراج کرد. کویت، بحرین، امارات و سودان از این اقدام پیروی کردند

با تنزل روابط ایران با کشورهای همسایه، رهبران تهران در داخل تحت فشار فزاینده ای قرار گرفتند. سال 1999 اعتراضات، شهرهای ایران را تکان داد و این اعتراضات در سال های بعد به دلایل مختلف از جمله کمبود آب، تورم، افزایش قیمت بنزین و فوت مهسا امینی ادامه یافت

در همین حال در طول دهه 2010 پادشاهان سنی شاهد کم اهمیت شدن خاورمیانه برای واشنگتن بودند. ریاض در جنگی بی نتیجه با حوثی های مورد حمایت تهران، گرفتار شد. در طول درگیری، تأسیسات نفتی عربستان هدف حمله موشک های کروز و پهپادهای ساخت ایران قرار گرفت؛ در نهایت کشورهای عرب که نگران حفظ امنیت خود در برابر حملات تهران و گروههای نیابتی اش بودند، احیای روابط دیپلماتیک با ایران و کاهش تنش را در دستور کار قرار دادند

در سال های 2021 و 2022 مذاکرات بغداد زمینه را برای ازسرگیری روابط تهران و ریاض فراهم کرد. عربستان بدنبال تضمین های ایران بود که جنگ یمن حل شود و ایران، شیعیان شرق عربستان را به شورش تشویق نکند. در نهایت اوایل ماه مارس سال جاری با میانجیگری چین، دو کشور قصد خود را برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک اعلام کردند

سایر کشورهای سنی مذهب نیز مشتاقانه از روند کاهش تنش استقبال کردند. ابوظبی پس از گفتگوی تلفنی در اواسط سال 2022 از بازگشت سفیر خود به تهران خبر داد. ماه مارس امسال همزمان با نزدیکی ایران و عربستان، معاون حقوقی و بین الملل وزیر خارجه ایران با هیأتی کویتی دیدار کرد تا در مورد حل و فصل مرزهای دریایی گفتگو کنند. وزارت خارجه ایران همچنین بدنبال احیای روابط با بحرین است. روند صلح ایران و اعراب محدود به خلیج فارس نمی شود؛ دسامبر گذشته وزیر خارجه ایران و عبدالفتاح سیسی رئیس جمهور مصر در اردن مذاکراتی برای برقراری روابط دیپلماتیک انجام دادند. روابط دو کشور سال 1980 پس از آنکه قاهره به آخرین شاه ایران پناه داد قطع شد؛ قاهره امیدوار است با همکاری تهران بتواند نفوذ خود را بر جناح های مسلح نزدیک به ایران از جمله حماس در غزه گسترش دهد. لیبی نیز ماه مارس اعلام کرد که سفارت ایران در طرابلس برای نخستین بار از سال 2011 افتتاح می شود. ژوئیه گذشته در اجلاس جنبش عدم تعهد در آذربایجان، وزیر خارجه سودان با همتای ایرانی خود دیدار کرد تا روابط دوجانبه ای را که هفت سال قبل به درخواست عربستان قطع شده بود، بازگرداند

محاسبه رهبران ایران این است که کاهش استرس و فشار اقتصادی می تواند به فروخواباندن اعتراضات ضد حکومتی کمک کند؛ تلاش های دیپلماتیک اخیر آنها، برای ایجاد زمینه های بیشتر تجاری با همسایگان و فرار از تحریم های فلج کننده آمریکا است. تنها یک روز پس از توافق پکن، وزیر اقتصاد ایران در رأس هیأتی به جده رفت و درباره پرداخت مبادلات دوجانبه به پول ملی دو کشور و دور زدن دلار و یورو گفتگو کرد. بانک های مرکزی ایران و قطر در حال ایجاد تمهیداتی برای انتقال دارایی های مسدود نشده ایران از سایر کشورها به تهران هستند

چند روز پس از امضای توافق ایران و عربستان در پکن، برای اولین بار امارات از وزیر راه و شهرسازی ایران برای شرکت در کنفرانس سالانه راه اهن خاورمیانه در ابوظبی دعوت کرد تا در مورد بهبود خطوط حمل و نقل در امتداد کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب گفتگو کنند. همچنین ماه مه وزیران داریی عمان و ایران در جده در جریان نشست سالانه بانک توسعه اسلامی، برای الحاق شرکت های ایرانی به قطب های تجاری جنوب خلیح فارس دیدار کردند. تهران و مسقط توافقنامه توسعه مشترک میدان نفتی و گازی هنگام را امضا کردند

ماه مارس لیبی و ایران یک کمیته همکاری اقتصادی مشترک ایجاد کردند که به کشتی های تجاری ایرانی اجازه داده برای اولین بار در ده سال گذشته در مصراته پهلو بگیرد. ماه آوریل رئیس جمهور تونس موافقت کرد که با همتای ایرانی خود دیدارهای دوجانبه داشته و رابطه نظامی را به سمت رابطه اقتصادی تغییر دهد و تونس را دروازه ای برای صادرات کالاهای ایرانی به جنوب صحرای آفریقا کند. وزیر دارایی ایران اخیرا با همتای الجزایری خود دیدار کرد تا در مورد تقویت سرمایه گذاری و تجارت دوجانبه گفتگو کنند. همچنین منابع نزدیک به رهبران مراکش می گویند که روابط دوجانبه ایران و مراکش به زودی اصلاح شده و به تهران مسیرهای تجاری جدیدی در سراسر شمال آفریقا می دهد

تلاش های ایران سودمند بوده است؛ تجارت با بحرین، عراق، کویت، قطر، عربستان و امارات از سال 2022 تقریبا 10% افزایش یافته است. عادی شدن روابط در سراسر خاورمیانه می تواند در آینده جریان ارزی ایران را از دلار و یورو جدا کند و به کالاهای ایرانی اجازه دهد تحریم های آمریکا و اروپا را دور بزنند. همچنین این امکان را برای کشورهای عربی فراهم می کند تا با صادرات محصولات خود –به ویژه صادرات فناوری های غربی که آمریکا و اروپا برای فروش آن به ایران ممنوعیت ایجاد کرده اند- به بازارهای ایران به سود فراوان برسند و با توجه به جمعیت تحصیل کرده ایران، استارت اپ های فناوری پیشرفته خلیج فارس می توانند در ایران گسترش پیدا کنند

آمریکا در خاورمیانه سیاست خارجی روشنی نداشته و همین امر موجب شده است تا کشورهای عرب احساس کنند که چاره ای جز همکاری نزدیک تر با تهران ندارند. ایالات متحده زمانی به عنوان سپر کشورهای سنی در برابر تجاوزات ایران عمل می کرد ولی به مرور نشانه هایی آشکار شد مبنی بر اینکه تعهد آمریکا برای محافظت از آنها در حال کاهش است. از سوی دیگر ایران در حال گسترش اتحاد خود با روسیه و چین است و در یکسال گذشته بدنبال توقیف نفتکش هایی بوده است که مواد پتروشیمی عربستان و امارات را در خلیج فارس حمل می کنند

در دیدار وزیران خارجه ایران و عربستان در پکن، عربستان به طور ضمنی نفوذ و حضور ایران را در لبنان، سوریه و یمن پذیرفت؛ امارات نیز به این نتیجه رسیده است که علیرغم حضور ناوگان پنجم نیروی دریایی آمریکا در بحرین، همکاری امنیتی مؤثر با ایالات متحده شکست خورده است. ماه مارس ابوظبی از نیروی دریایی ترکیبی –یک سازمان دریایی چندملیتی که برای مقابله با گروههای غیردولتی همچون دزدان دریایی و سازمان های تروریستی ساخته شده- خارج شد

رهبران سنی با پذیرش میانجیگری چین و آشتی با ایران نشان دادند که دیگر رابطه خاص گذشته را با آمریکا ندارند. امارات و عربستان تصمیم گرفتند قبل از اینکه واشنگتن را مطلع کنند، تصمیم خود را مبنی بر برقراری روابط دیپلماتیک با ایران علنی نمایند. چین همچنین ماه مه میزبان ایران، عمان، عربستان و امارات بود تا درباره ایجاد ناوگان دریایی مشترک برای برقراری امنیت در خلیج فارس گفتگو کنند

در شرایطی که رهبران عرب برای آشتی با تهران از یکدیگر پیشی گرفته اند، ابزارهای دیپلماتیک آمریکا همچون تحریم اقتصادی و محدودیت نظامی روز به روز بی اثرتر می شود. به نظر می رسد دولت بایدن این تحولات را کم اهمیت گرفته است. ماه ژوئن جان کربی سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا گفت: «اگر یکپارچگی بیشتر، گفتگوی بیشتر و شفافیت بیشتر در منطقه، تنش ها را کاهش می دهد این امر مثبتی است»

اما این رویکرد اشتباه است؛ ابراهیم رئیسی می گوید که تهران بدنبال یکپارچگی اقتصادی با دیگر کشورها است ولی تاریخ توسعه طلبی ایران و اقدامات رهبران کنونی آن چیز دیگری را نشان می دهد. همین چند هفته پیش فرمانده نیروی دریایی سپاه تأکید کرد که هر کشتی که از منطقه عبور کند باید برای حرکت در مسیر خود با زبان فارسی مجوز بگیرد وگرنه مورد حمله قرار خواهد گرفت

هیچ نشانی مبنی بر اینکه اقدامات دیپلماتیک اخیر ایران منعکس کننده تغییری در دکترین اصلی سیاست خارجی این کشور است وجود ندارد. رهبر انقلاب سال 2010 در مورد دکترین سیاست خارجی ایران چنین گفت: «سواحل خلیج فارس و دریایی عمان متعلق به ایران است و ایران باید قدرت خود را در سراسر منطقه به نمایش بگذارد»

به همین دلیل کشورهای عرب در برقراری روابط دیپلماتیک با ایران عجولانه رفتار می کنند. این کشورهای باید در ابتدا از ایران بخواهند که تعهد خود را مبنی بر تبدیل شدن به یک شریک قابل اعتماد منطقه ای ثابت کند؛ تهران می تواند گام نخست را با توقف تهدیدات خود علیه نفتکش ها و توقف ارسال سلاح به حوثی ها بردارد

در غیاب چنین شواهدی کشورهای عرب باید بر تکیه خود به آمریکا ادامه دهند. در مقابل واشنگتن نیز باید تعهدات امنیتی خود را در خاورمیانه نشان داده و با تهدیدات ایران مقابله کند. با تقویت تعاملات نظامی، دیپلماتیک و اقتصادی واشنگتن و کشورهای عرب، ایالات متحده به آنها نشان می دهد که شریکان را رها نکرده است

منبع: فارین افرز

مترجم: فاطمه رادمهر