منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا شاهد رشد روز افزون ورود تسلیحات و به تبع آن جنگ و درگیری است. به خصوص از زمان جنگ داخلی سوریه و لیبی در سال 2011 رقابت تسلیحاتی افزایش یافته و کشورهای آمریکا، روسیه، فرانسه، انگلیس، آلمان، چین و .. میکوشند میلیاردها دلار سلاح به کشورهای منطقه بفروشند. دادههای SIPRI نشان میدهد درحالی که تجارت جهانی تسلیحات در سالهای 2016 تا 2020 در جهان تقریبا ثابت بوده، در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا 25% رشد داشته است. همچنین در مقایسه با دوره پنج ساله قبل، سهم منطقه در بازار جهانی تسلیحات از 26% به 33% افزایش یافته و این درحالی است که سهم سایر مناطق جهان کاهش داشته است.
امروزه 47% از صادرات تسلیحات آمریکا به منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا صورت میگیرد و عربستان به تنهایی 24% از کل محمولههای تسلیحاتی آمریکا را خریداری میکند. از سال 2011 منطقه شاهد رشد سریع واردات تسلیحات بود. از سال 2016 تا 2020 چهار کشور از ده کشوری که جزء بزرگترین وارد کنندگان سلاح در جهان بودند را کشورهای خاورمیانه (عربستان، مصر، قطر و امارات متحده) تشکیل میدادند و عربستان با 11% رتبه اول واردکنندگان سلاح در جهان را داشت. همه صادرکنندگان اصلی سلاح در جهان، یک یا دو کشور از منطقه خاورمیانه را در میان سه مشتری اصلی خود دارند: عربستان مشتری تسلیحات ساخت آمریکا است؛ فرانسه بیشترین تسلیحات خود را به مصر و قطر صادر میکند؛ بریتانیا، عربستان و عمان را جزء مشتریهای اصلی خود دارد. آلمان به الجزایر و مصر سلاح میفروشد و روسیه و چین نیز جزء صادرکنندگان اصلی سلاح به الجزایر هستند.
افزایش قراردادهای تسلیحاتی در خاورمیانه نشان میدهد که کشورهای منطقه بودجه نظامی خود را افزایش دادهاند. بر اساس گزارش بانک جهانی میانگین هزینههای نظامی کشورهای خاورمیانه در سال 2020 دو برابر میانگین جهانی است.
درگیریهای منطقه، محرک خرید تسلحیات توسط کشورهای خاورمیانه بوده است. اختلاف و تنشِ همیشگی اسرائیل و برخی کشورهای عربی با ایران، آشکارترین نمونه از این درگیریها است. اما ورود کشورهای ثروتمند خلیج فارس به رقابت تسلیحاتی در منطقه، با جنگهای یمن، سوریه و لبنان آغاز شد. همچنین برنامه هستهای ایران و جنگهای نیابتی این کشور در کشورهای همسایه، از دیگر عواملی بود که به افزایش رقابت تسلیحاتی در منطقه دامن زد.
در این میان سیاست خارجی آمریکا نقش مهمی دارد. اخیرا دولت بایدن با توجه به دخالت ریاض در جنگ یمن، تنها اجازه ارسال تسلیحات دفاعی را به عربستان داد. هرچند وزارت خارجه آن کشور قرارداد تسلیحاتی بزرگی که با عربستان بسته شده و شامل 280 موشک هوا به هوا به ارزش 650 میلیون دلار میشود را تأیید کرد.
امارات از دیگر متحدان آمریکا در منطقه، مذاکراتی را برای انعقاد قراردادی به ارزش 23 میلیارد دلار جهت واردات جنگندههای اف35، پهپاد و سایر تجهیزات ساخت آمریکا انجام داده است که البته هم اکنون این گفتگوها به خاطر همراهی امارات با عربستان در جنگ یمن به حالت تعلیق درآمده است.
آمریکا در بستن قراردادهای تسلیحاتی با کشورهای منطقه، با روسیه رقابت میکند. روسیه اعطای تسلیحات به مشتریان اصلی خود –الجزایر، مصر و عراق- را افزایش داده و بدنبال فرصتی است که شبه انحصاری که آمریکا بر بازار تسلیحات پادشاهیهای خلیج فارس دارد را بشکند. کشورهایی همچون عربستان و امارات بدلیل انتقادات آمریکا از جنگ یمن و محدودیتی که واشنگتن بر صادرات تجهیزات نظامی به این دو کشور گذاشته، بدنبال جایگزینی برای تسلیحات آمریکایی هستند. با این حال روابط ویژهای که روسیه با ایران دارد و احتمال فروش تسلیحات جدید روسی به تهران از جمله جنگندههای Su-35 که مسکو از فروششان به الجزایر و مصر امتناع کرد، ممکن است به مانعی بر سر جاهطلبیهای روسیه تبدیل شود.
روسیه و چین علیرغم رقابتی که باهم دارند در یک مسئله همسو هستند، اینکه برایشان مهم نیست از سلاحهایی که میفروشند چه استفادهای میشود. چین در کنار آمریکا و اسرائیل یکی از سه صادرکننده اصلی پهپادهای مسلح در جهان است و در سالهای اخیر علاوه بر عراق و مصر، مشتریهایی در کشورهای حوزه خلیج فارس پیدا کرده است.
کشورهای شمال آفریقا همچون لیبی، الجزایر و مراکش نیز در این مسابقه تسلیحاتی حضور دارند. الجزایر و مراکش برای مقابله با یکدیگر، رو به تجهیز نظامی خود اوردهاند. برآوردهای SIPRI حاکی از افزایش 64 درصدی واردات تسلیحات به الجزایر در مقایسه با سالهای 2011 تا 2015 است. دو کشور الجزایر و مراکش در سالهای 2016 تا 2020، 70% کل واردات سلاح در قاره آفریقا را به خود اختصاص دادند.
از دیگر نکات مهم این است که با توجه به بیثباتی و درگیری حاکم بر منطقه، برخی از تسلیحات صادر شده، به دست گروههای مسلح و شورشی میافتد و علیه کشوری که صادرکننده سلاح بوده یا متحدانش مورد استفاده قرار میگیرد که نمونه آن استفاده از تسلیحات آمریکایی توسط داعش در عراق بود.
گرچه کشورهای عربی تسلیحات و مهمات مورد نیاز خود را از تولیدکنندگان برتر جهان وارد میکنند اما قدرتهای منطقهای نیز جاهطلبیهایی برای توسعه صنایع نظامی خود دارند. اسرائیل و مصر از جمله این قدرتهای منطقهای هستند؛ به نحوی که اسرائیل با فروش فناوریهای پیشرفته به ژاپن و هند و کشورهای طرف قرارداد ابراهیم، به صادرکننده پیشرو تسلیحات بدل شده است.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما