چرا ایران از روسیه جدا نمی‌شود

روسیه از تلاش اخیر خود برای بهره‌برداری از مذاکرات وین برای کاهش تحریم‌های خود دست برداشته است. ولی علیرغم کاری که در وین در قبال ایران انجام داد و نیز حمله به اکراین، تهران در روابط خود با این کشور تغییری نداده است.

بهبود روابط ایران و غرب همواره موجب نگرانی روسیه بوده است. درخواست این کشور در 5 مارس برای اینکه آمریکا تضمین کتبی دهد تا تجارت مسکو و تهران تحت تأثیر تحریم‌های روسیه قرار نگیرد، آخرین نمونه از بازی مسکو با کارت ایران و به خطر انداختن منافع تهران برای حفظ منافع خود است.

این نخستین بار نیست که روسیه از مذاکرات هسته‌ای به این شکل استفاده می‌کند. جواد ظریف وزیر خارجه سابق ایران مارس 2021 طی مصاحبه‌ای که به بیرون درز پیدا کرد، درباره نقش مخرب روسیه در مذاکرات هسته‌ای گفت: «روس‌ها از سال 2015 در تلاش برای جلوگیری از توافق بودند. سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه شب توافق می‌خواست همه چیز را به‌هم زند. بعد از امضای برجام وقتی لاوروف به روسیه بازگشت، مورد حمله رسانه‌های آن کشور قرار گرفت که چرا اجازه دادید توافق حاصل شود و ایران به غرب نزدیک گردد؟»

از سوی دیگر روسیه نمی‌خواهد ایران به یک کشور دارای سلاح هسته‌ای تبدیل شود یا تحت تحریم قرار گیرد زیرا این امر بر روابط تجاری و فنی دو کشور تأثیر می‌گذارد. سیاست روسیه حفظ بحران‌های قابل کنترل و جلوگیری از بهبود روابط ایران و غرب است.

علی واعظ از گروه بین‌المللی بحران معتقد است: «روسیه به‌‌دنبال احیای توافق است زیرا جایگزین بهتری ندارد. اگر ایران به سمت سلاح هسته‌ای گام بردارد، ممکن است سایر بازیگران و همسایگان روسیه مانند ترکیه و آذربایجان و کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس نیز بخواهند به این سمت بروند و این مشکل بزرگی برای مسکو خواهد بود».

اما رجب صفر‌وف از اعضای سابق شورای سیاسی ریاست جمهوری فدراسیون روسیه و رئیس کمیسیون ایران در اتاق بازرگانی و صنعت مسکو می‌گوید که ایرانِ طرفدار غرب برای روسیه بسیار خطرناک‌تر از ایران هسته‌ای است.

روسیه نگران است که گسترش بیشتر برنامه هسته‌ای ایران منجر به درگیری‌های جدید و به تبع آن حضور نظامی آمریکا در منطقه شود. همچنین به نفع روسیه است که برای گسترش روابط تجاری با ایران در قالب سند همکاری بیست ساله، تحریم‌های تهران لغو شده و در عین حال از بهبود روابط ایران با غرب جلوگیری شود. مسکو بدنبال عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان همکاری شانگهای است (فرایند عضویت ایران در سازمان شانگهای حدود دو سال طول می‌کشد و پس از پایان مراحل فنی و قانونی تهران رسما به این سازمان می‌پیوندد).

لاوروف 15 مارس گفت: «ما در حال کار روی پیش‌نویس توافقنامه جدیدی بین دو کشور هستیم که اصول همکاری ما در عرصه بین‌المللی را مشخص می‌کند. این پیش‌نویس حجم روابط اقتصادی با ایران در دوران تحریم را تا 82% افزایش می‌دهد. هیچ تحریم غیرقانونی‌ای نمی‌تواند رشد روابط ایران و روسیه را متوقف کند».

توافقات ایران و روسیه تاکنون سود اقتصادی چندانی برای ایران نداشته است. تجارت با روسیه در حال حاضر تنها 4% از واردات و 2% از صادرات ایران را تشکیل می‌دهد و تنها حدود 4 میلیارد دلار در سال است. تهران قصد دارد حجم تجارت فیمابین را به 52 میلیارد دلار افزایش دهد که این طرح بیش از حد بلندپروازانه است.

همچنین قصد ایران برای انعقاد توافق بیست ساله با روسیه، تقویت همکاری امنیتی با آن کشور و دستیابی به تسلیحات جدید است. ایران 21 ژانویه یک مانور سه‌جانبه با نیروی دریایی روسیه و چین برگزار کرد. گزارش‌ها حاکی است که تهران بدنبال خرید جت‌های جنگنده سوخو 35 روسی و سامانه دفاع موشکی اس-400 می‌باشد.

دولت رئیسی همچنین بدنبال استفاده از توافقنامه همکاری 25 ساله با چین برای تقویت سیاست «نگاه به شرق» است. این سیاست نخستین بار توسط دولت محمود احمدی‌نژاد در جریان دور قبلی تحریم‌های آمریکا مطرح شد.

در همین راستا در سندی که 27 فوریه در مورد تغییر روابط خارجی ایران در دوران ریاست جمهوری رئیسی منتشر شد، هیچ اشاره‌ای به آمریکای شمالی نشده است. در این سند گفته شده که ایران بدنبال لغو تحریم‌ها است اما دولت توافق هسته‌ای را مبنایی برای بهبود روابط با غرب نمی‌داند. نخبگان سیاسی ایران، آینده را متعلق به شرق می‌دانند و با اشاره به اقدام دولت جورج دبلیو بوش در قراردادن ایران در محور شرارت استدلال می‌کنند که همکاری با غرب در موضوعاتی مانند افغانستان و عراق باعث بهبود روابط نشد.

البته موضع رئیسی در ایران عمومیت ندارد؛ اصلاح‌طلبان و محافظه‌کارانه میانه‌رو، طبقه متوسط و بسیاری از مردم عادی به تهاجم روسیه به اکراین واکنش منفی نشان دادند.

مخالفان، قراردادهای بلندمدت ایران با روسیه و چین را امتیازاتی یکجانبه می‌دانند که با عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای قابل مقایسه است. محتوای توافق‌ها محرمانه باقی مانده است؛ در این خصوص باقر قالیباف رئیس مجلس روز 5 دی اظهار داشت: «از نظر قانونی قراردادی منعقد نشده وگرنه به مجلس اطلاع داده می‌شد».

پس از سفر حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران به مسکو در 15 مارس، روسیه از تلاش خود برای گروگان نگه داشتن مذاکرات وین دست کشید اما به‌نظر می‌رسد این تغییر موضع روسیه، در قبال اعطای امتیازاتی توسط ایران بوده است. در این سفر، دو کشور در مورد همکاری در دریای خزر، اتحادیه اوراسیا و تسریع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای رایزنی کردند.

لازم به ذکر است که سیاست روسیه در قبال ایران به این صورت است که موضوعات مختلف را جدا از هم مورد بررسی و تصمیم‌گیری قرار نمی‌دهد؛ بلکه بین موضوعات مختلف پیوند برقرار کرده و حمایت از یک موضوع را منوط به دریافت امتیاز از موضوع دیگر می‌کند.

به عنوان مثال روسیه حمایت خود از مذاکرات وین را به تصویب کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر که در اوت 2018 در پنجمین اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر در قزاقستان امضا شد، مرتبط دانسته است.

تهران قبلا با استناد به معاهده مودت 1921 و قرارداد تجارت و کشتیرانی بین ایران و شوروی در سال 1940 سهم ایران در دریای خزر را 50% در نظر گرفته بود اما بعد با سهم 20 درصدی موافقت کرد. بر اساس فرمول خطوط میانه، سهم ایران حدود 13% می‌شود اما به گفته محمود صادقی نماینده سابق مجلس، بر اساس توافق قزاقستان این سهم 11% خواهد بود.

توافق قزاقستان، با تبدیل مسکو به قدرت اصلی در دریای خزر، به کشتی‌های جنگی روسی حق انجام عملیات بدون مانع می‌دهد و جلوی حضور نظامی ایالات متحده در این دریا را می‌گیرد.

روسیه از کارت ایران برای ایجاد موزانه و کسب امتیاز استفاده می‌کند. هر زمان که روابط ایران با غرب بهبود یابد، مسکو با تمایل به سمت رقیبان ایران، درصدد ایجاد موازنه بر می‌آید. از سوی دیگر هر زمان که روابط ایران با غرب رو به وخامت می‌رود، روسیه به ایران نزدیک شده و می‌کوشد روابط نزدیک‌تری با تهران برقرار کند.

با وجود همکاری گسترده ایران و روسیه در سوریه، مسکو نمی‌خواهد که ایران نفوذ زیادی در سوریه داشته باشد. نیروهای نزدیک به ایران که در بلندی‌های جولان مستقر بودند، تحت فشار روسیه عقب‌نشینی کرده‌اند. مسکو همچنین دست تل‌آویو را در انجام عملیات در سوریه باز گذاشته است. چند روز پس از سفر نفتالی بنت نخست‌وزیر اسرائیل به مسکو و دیدار با پوتین، اسرائیل دو افسر ارشد سپاه را در اوایل ماه مارس در حومه دمشق ترور کرد. گزارش‌ها حاکی است که حملات اخیر اسرائیل به تأسیسات ایران در بندر لاذقیه نیز، در همکاری با روسیه انجام شده است.

اما علیرغم تلاشی که روسیه برای گروگان گرفتن پرونده هسته‌ای ایران به نفع خود کرد و محکومیت گسترده‌ جهانی که حمله این کشور به اکراین به همراه داشت، ایران در روابط خود با مسکو تغییری نداده است.

مقامات ایران از محکومیت تهاجم روسیه به اکراین خودداری کردند و علت بروز این بحران را سیاست‌های آمریکا و گسترش ناتو دانستند. برای مثال رئیسی 24 فوریه از این گفت که نگرانی‌های امنیتی روسیه را درک می‌کند و خطاب به پوتین افزود: «گسترش ناتو تهدیدی جدی برای ثبات و امنیت کشورهای مستقل در مناطق مختلف است».

در مجمع عمومی سازمان ملل، ایران به قعطنامه محکومیت حمله روسیه به اکراین رأی ممتنع داد. به نظر می‌رسد دولت رئیسی فارغ از هر اتفاقی که در مورد برجام بیافتد، به سیاست نگاه به شرق متعهد است و روسیه را شریکی استراتژیک می‌بیند که هم ستونی برای بقای نظام سیاسی ایران است و هم وزنه تعادلی در برابر فشار غرب.

*منبع: شورای آتلانتیک

مترجم: فاطمه رادمهر