بیگ بنگ در بغداد؟
مارسین الشمری محقق امور خاورمیانه در مرکز امور بین‌الملل بلفر در مدرسه کندی هاروارد است. او در حال حاضر بر موضوع نقش روحانیت شیعه در تظاهرات ضد دولتی در عراق از سال 1920 تا 2020 کار می‌کند. وی مدرک دکترای خود را در رشته علوم سیاسی از مؤسسه فناوری ماساچوست گرفته است. با او مصاحبه‌ای کردیم تا دیدگاه وی را در مورد بحران سیاسی جاری در عراق بدانیم.
-خطر رویارویی نظامی بین حامیان مقتدی صدر و احزاب حاضر در چارچوب هماهنگی چقدر است؟
*خطر رویارویی مسلحانه بین گروه‌های شبه‌نظامی مختلف در عراق از زمانی آشکار شد که جنگ با داعش پایان یافت اما بسیاری از گروه‌های مسلح منحل نشده یا در نیروهای امنیتی ادغام نگشتند. حالا این خطر با اعلام قصد مقتدی صدر برای به چالش کشیدن نظام سیاسی، افزایش زیادی پیدا کرده است. عکس‌هایی که از مالکی در محاصره افراد مسلح منتشر شد، نشان دهنده تمایل او به توسل به خشونت است؛ ضمن اینکه وی سابقه استفاده از خشونت علیه صدری‌ها را دارد.
در همین حال صداهای مخالفی نیز در چارچوب هماهنگی وجود دارد –همچون هادی عامری- که خواهان گفتگو هستند. دستور مقامات این ائتلاف به هواداران‌شان برای دور شدن از منطقه سبز و عدم مقابله با هواداران مقتدی صدر، حرکتی تنش‌زدا بود که نشان می‌دهد هنوز هم ممکن است از خشونت اجتناب شود. با این حال از آنجا که همه طرف‌ها تا دندان مسلح هستند، ممکن است پرهیز از خشونت کاری دشوار باشد و این اتفاق بدون قصد و برنامه‌ریزی به وقوع بپیوندد.
-این وضعیت چه معنایی برای ایران دارد؟ چرا ایرانی‌ها در توقف تشدید خصومت بین چارچوب هماهنگی و صدر ناتوان به نظر می‌رسند؟
*ایران، عراقی باثبات و ضعیف را ترجیح می‌دهد. پس از استعفای نمایندگان نزدیک به صدر از پارلمان در ماه ژوئن، ایران چارچوب هماهنگی را تشویق کرد که در راستای تشکیل دولت حرکت کنند. هنوز نمی‌دانیم که آیا ایرانیان برای میانجیگری بین چارچوب هماهنگی و صدر اقدامی کرده‌اند یا نه اما لفاظی‌های صریح ضد ایرانی صدر، کار میانجیگری را برای ایران مشکل می‌کند. گفتگو و پیدا کردن راه‌حلی مسالمت‌آمیز بین چارچوب هماهنگی و صدریان به نفع ایران است زیرا درگیری مسلحانه بین شیعیان باعث بی‌ثباتی منطقه شده و به ضرر متحدان ایران در عراق تمام می‌شود.
-آن دسته از رسانه‌های ایران که نزدیک به دولت و سپاه هستند، در روزهای اخیر به شدت از صدر انتقاد کرده‌اند. آیا این نشانه گسست بین ایران و صدر است یا او همچنان در داخل روحانیت و نظام ایران از حمایت برخوردار است؟
*نباید روحانیت و دولت ایران را با یکدیگر مخلوط کرد. صدر هم با دولت ایران رابطه داشته و هم با محافل روحانیت در قم؛ او همچنین با حزب‌الله لبنان که متحد نزدیک ایران به شمار می‌رود، در ارتباط است. احتمال گسست کامل روابط صدر با ایران بسیار اندک است اما صدر می‌داند که احساسات عمومی در عراق ضد ایران است لذا بر موج این احساسات سوار شده و از این طریق برای خود اعتبار می‌خرد.
_آینده این بحران را چگونه می‌بینید؟ آیا مسئله از طریق مسالمت‌آمیز حل خواهد شد؟
*اتفاقی که اکنون می‌بینیم نتیجه طبیعی فقدان تهدید خارجی است. در گذشته بحران‌هایی که موجودیت کشور را تهدید می‌کرد -مانند جنگ با داعش یا تجزیه‌طلبی کردها- باعث اتحاد احزاب سیاسی شیعه شده بود. اکنون که کشور دیگر درگیر این بحران‌ها نیست، فضا برای جنگ قدرت در داخل گروه‌های شیعه فراهم شده است و رهبران سیاسی شیعه برای انحصار رهبری شیعیان وارد گود رقابت شده‌اند. بدترین سناریو این است که رقابت بین شیعیان منجر به جنگ داخلی در عراق شود اما این سناریو بعید است زیرا به محض مشاهده هرگونه نشانه‌ای از خشونت، نهادهای مذهبی نجف و آیت‌الله سیستانی دخالت خواهند کرد.
سناریوهای دیگر عبارتند از موفقیت صدریان و بازنگری در قانون انتخابات و برگزاری انتخابات زودهنگام. البته احتمال دارد که مشارکت در چنین انتخاباتی کمتر از انتخابات قبل باشد. سناریوی سوم نیز این است که با گفتگو، نامزد دیگری به غیر از محمد سودانی برای نخست‌وزیری انتخاب شود که مورد قبول صدری‌ها باشد.
عراق، گروگانِ دو رقیب
بار دیگر بغداد صحنه هرج‌ومرج سیاسی شده است. این بحران به ماه‌ها قبل بر می‌گردد. در انتخابات پارلمانی ماه اکتبر دو بلوک با یکدیگر به رقابت پرداختند؛ در یک طرف ائتلاف سه‌جانبه مقتدی صدر، محمد حلبوسی و مسعود بارزانی بودند که بیشترین کرسی‌ها را بدست آوردند و در طرف دیگر ائتلاف چارچوب هماهنگی متشکل از حزب نوری مالکی و دیگر گروه‌های شیعه نزدیک به ایران از جمله ائتلاف فتح بودند که در کنار اتحادیه میهنی کردستان به رهبری بافل طالبانی با صدر به رقابت برخاستند. صدر در نظر داشت با همراهی سنی‌ها و کردها دولت اکثریت تشکیل دهد و رقیبان را به حاشیه برد؛ این درحالی بود که گروه مقابل بر حضور همه جناح‌های سیاسی در دولت و تقسیم قدرت بین گروه‌ها و فرقه‌های مختلف اصرار داشت.
ماه ژوئن صدر از 73 نماینده پارلمانِ جناح خود خواست استعفا دهند و اعلام کرد که نقش اپوزیسیون دولت را بر عهده خواهد گرفت. مطابق با قانون، نمایندگان احزاب رقیب کرسی‌های خالی شده را پر کردند و چارچوب هماهنگی که اکنون بزرگ‌ترین بلوک پارلمان را در دست دارد، اجازه یافت دولت تشکیل دهد. 25 ژوئیه این ائتلاف، محمد شیعه سودانی را برای تصدی پست نخست‌وزیری معرفی کرد اما صدری‌ها بلافاصله شروع به انتقاد از سودانی کردند و او را سایه مالکی خواندند. صدر نمی‌خواست به مالکی اجازه دهد که با نخست‌وزیری یکی از دستیارانش، خود عملاً زمام امور را بدست گیرد. مالکی خط قرمز صدر بود و لذا مدام از سایر احزاب موجود در ائتلاف چارچوب هماهنگی می‌خواست که مالکی را کنار بگذارند و به او در تشکیل دولت بپیوندند.
خصومت مالکی و صدر به سال 2008 بر می‌گردد؛ زمانی که رویارویی نظامی بین نیروهای دولت به رهبری مالکی (که آن زمان نخست‌وزیر بود) و شبه‌نظامیان صدر (جیش‌المهدی) در بصره رخ داد و به لطف مداخله و حمایت ارتش آمریکا از مالکی، وی در این رویارویی پیروز شد.
31 جولای هزاران تن از پیروان صدر به منطقه سبز بغداد هجوم آوردند و پارلمان را تصرف کردند. 1 اوت چارچوب هماهنگی از هواداران خود خواست که در مقابل اقدام صدر دست به تظاهرات زنند و همزمان صدر از حامیان خود خواست که در سایر استان‌های عراق تظاهرات کنند.
به این ترتیب کل کشور گروگان رقابت و جنگ قدرت بین این دو مرد شده است؛ در حالی که هیچکدام از آنها حکمرانان خوبی برای عراق نیستند. صدر و مالکی هر دو سیاستمداران فاسدی هستند که میلیاردها دلار از بیت‌المال را حیف‌ومیل کرده و صرف اهداف خود نموده‌اند. صدر علیرغم ادعاهای مکررش مبنی بر اینکه می‌خواهد نظام سیاسی موجود را به‌هم زند، خود یکی از ذینفعان این نظام سیاسی بوده است؛ بنابراین چیزی که وی واقعا می‌خواهد، این است که قوانین بازی را به نحوی تغییر دهد که خودش تصمیم گیرنده نهایی باشد.
قهرمانان واقعی تحولات اخیر را می‌توان تشرینی‌ها دانست؛ جوانان عراقی که از اکتبر 2019 تظاهراتی در سراسر کشور ترتیب دادند و خواستار اصلاحات ساختاری شدند و در این راه کشته دادند. صدر در ابتدا به معترضان پیوست و بعد با آنها مخالفت کرد.
درگیری صدر و رقیبانش حتی بر سر نفوذ ایران در عراق هم نیست زیرا هم مالکی و هم صدر سال‌هاست که بین اردوگاه طرفدارِ ایران و ضد ایران در رفت‌وآمد هستند و موضع یکسانی ندارند.
این دعوای درون فرقه‌ای چیز جدیدی نیست. از سال 2003 همراستا با نزاع شیعه-سنی و عرب-کرد، رقابت داخلی بین شیعیان، بین کردها و بین سنی‌ها بر سر کسب قدرت و منابع مالی بیشتر جریان داشته است.
به تازگی نچیروان بارزانی رئیس دولت اقلیم کردستان از جناح‌های سیاسی رقیب خواست تا در اربیل گردهم آیند و برای رسیدن به یک راه‌حل مسالمت‌امیز با هم گفتگو کنند
حکومت اقلیم کردستان قانون اساسی فعلی را ضامن منافع خود می‌داند لذا از درخواست صدر برای اصلاح قانون اساسی چندان استقبال نکرده است
با افزایش تنش‌ها تقاضا از مرجعیت نجف برای مداخله بیشتر شده است؛ به‌ویژه که مرجعیت پیشتر نیز در بزنگاه‌ها وارد عمل شده و اوضاع را آرام کرده است
محمد شمری از تحلیلگران مسائل عراق معتقد است که مرجعیت تنها در صورت تحقق یک یا چند مورد از شرایط ذیل مداخله خواهد کرد:
رویارویی نظامی بین دو جناح رقیب
کشور همچون سال 2014 و اشغال موصل توسط داعش، با بحران امنیتی مواجه شود
و احتمال بروز هرج‌ومرجی گسترده در کشور
رفته رفته وضعیت عراق به سمتی می‌رود که مرجعیت را نگران کرده و احتمال میانجیگری توسط این نهاد را افزایش می‌دهد
آیا ایران می‌تواند بحران عراق را حل‌وفصل کند؟
جنگ قدرت در عراق بین مقتدی صدر و گروه‌های نزدیک به ایران، آزمایشی برای تهران است؛ از این حیث که آیا می‌تواند جلوی این درگیری را که بی‌ثباتی بیشتر در عراق دامن زده و به منافع ایران ضربه می‌زند، بگیرد؟
کشورهایی که در حوزه نفوذ ایران قرار دارند (عراق و سوریه و لبنان) همگی درگیر بی‌ثباتی هستند و در چهار دهه گذشته با درگیری‌ها و بحران‌های بزرگی –از جمله نبرد با داعش- روبرو شده‌اند. حالا تحصن حامیان صدر در پارلمان و تظاهرات مخالفانش در خیابان‌ها، عامل بی‌ثبات کننده دیگری است که ایران باید با ان مقابله کند
تاکنون هیچ‌یک از طرفین مناقشه نشان نداده‌اند که آماده کوتاه آمدن و پایان دادن به این بن‌بست ده ماهه هستند. ولی در عین حال هر دو گروه که مسلح نیز هستند، می‌کوشند از خشونت اجتناب کنند زیرا که از عواقب آن می‌ترسند
علاوه بر عراقی‌ها، ایران نیز نگران از کنترل خارج شدن اوضاع و بروز خشونت و درگیری است. نشانه این امر سفر سرتیپ اسماعیل قاآنی در روزهای اخیر به بغداد برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها بود
یکی از مقامات چارچوب هماهنگی این سفر را تأیید کرد و بدون ارائه جزئیاتی گفت که به نظر می‌رسد قاآنی نتایج مورد نظر را از دیدارهای خود نگرفته است
به گفته رناد منصور محقق اندیشکده چاتم هاوس: «نفوذ ایران در عراق فرازونشیب‌های زیادی داشته و این نفوذ امروزه رو به کاهش گذاشته است. روند انتخابات و تشکیل دولت در عراق نیز چند پارگی میان احزاب سیاسی در این کشور را آشکار نموده و اوضاع را برای ایران پیچیده‌تر کرده است»
همزمان ایران در کشورهای دیگر نیز با بحران روبرو است. حزب‌الله و متحدانش ماه مه اکثریت پارلمان را از دست دادند و البته هنوز در لبنان قدرت زیادی دارند
ماه ژوئن زمانی که صدر به نمایندگانش دستور داد از پارلمان خارج شوند و کرسی‌های خود را به جناح‌های همسو با ایران واگذار کنند، زنگ خطر به صدا درآمد
صدر مدت‌هاست که از مخالفت خود با نفوذ خارجی‌ها می‌گوید. حالا نیز درخواست خود را برای ایجاد تغییرات نامشخص در قانون اساسی مطرح کرده است؛ گویی می‌خواهد کل نظام سیاسیِ عراق را از بین ببرد و نظام جدیدی بنیان گذارد
اما برخی از تحلیلگران با بیان اینکه سیستم سیاسی فعلی در خدمت منافع صدر بوده است، این سؤال را مطرح می‌کنند که او تا چه حد خواهان تغییر سیستم است؟ در بسیاری از استان‌ها یا وزارت‌خانه‌ها پیروان صدر در پست‌های مختلف دولتی حضور دارند و همین امر باعث شده است وی در دولت نفوذ زیادی داشته باشد.
توبی دوج استاد دانشکده اقتصاد لندن می‌گوید: «صدر انقلابی نیست؛ او خواهان ادامه نظام است و در عین حال می‌خواهد که قدرت بیشتری داشته باشد و بر اوضاع مسلط‌تر شود»
دوج بن‌بست فعلی را ناشی از «نزاع بین نخبگانی که روز به روز بین مردم منفورتر می‌شوند» دانست؛ نزاعی که در آن حکومت‌داریِ ضعیف و فساد، باعث قطع آب و برق، فقر و بیکاری مردم در کشوری شده است که به برکت نفت ثروت عظیمی دارد
همین مسائل و مشکلات بود که سبب اعتراضات گسترده مردم در سال 2019 در سراسر بغداد و جنوب عراق شد و طی آن نیروهای امنیتی صدها معترض را کشتند
در رابطه با نقشی که آمریکا می‌تواند در نزاع‌های این چنینی ایفا کند، آنگونه که مقامات عراقی می‌گویند در سال‌های اخیر آمریکایی‌ها تا حد زیادی خود را از درگیری‌های درون حزبی عراق بر سر تشکیل دولت دور کرده‌اند و مداخله‌ای در این زمینه نمی‌کنند
به گفته ولی نصر کارشناس خاورمیانه در اندیشکده جان هاپکینز «عراق دیگر در اولویت ایالات متحده نیست؛ در حالی که این اشتباه است و اگر این کشور ثبات خود را از دست دهد، تمام معادلات منطقه می‌تواند به‌هم بریزد»
سفارت آمریکا از احزاب عراقی خواسته است از خشونت پرهیز کنند و به طور مسالمت‌آمیز اختلافات خود را حل نمایند
حمدی ملک محقق اندیشکده واشنگتن گفت که طرفین سعی می‌کنند از خود خویشتن‌داری نشان دهند اما خطر بروز درگیری همچنان وجود دارد
وی افزود: «هرگونه جنگ داخلی بین گروه‌های شیعه تأثیر عمیقی نه تنها بر مردم عراق که بر کل منطقه و حتی سایر نقاط جهان دارد. به‌ویژه که ممکن است عرضه نفت را مختل کند چراکه بخش اعظم نفت عراق در قسمت‌های شیعه‌نشین وجود دارد»
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما