سودان عرصه جنگ نیابتی امارات و عربستان

نبرد در سودان وارد سومین ماه خود شده است و هیچ نشانه ای مبنی بر فروکش کردن آن دیده نمی شود. دو ژنرال بر سر کنترل این کشور باهم رقابت می کنند و چند اتش بس را زیرپا گذاشته اند. عبدالفتاح برهان که پس از برکناری عمر البشیر دیکتاتور سودان در کودتای 2021 به قدرت رسید، با محمد حمدان داگالو که رهبری نیروهای پشتیبانی سریع را بر عهده دارد می جنگد

در زمان بشیر، داگالو در کنار ارتش برهان در دارفور، گروه جنگجوید را رهبری می کرد. پس از کودتا و تشکیل شورای حاکمیت، داگالو معاون برهان شد؛ ولی روابط انها به هم خورد زیرا هر دو ژنرال بر سر قدرت و چگونگی ادغام جنگجویدها در ارتش سودان باهم درگیر شدند. درگیری ها که از 15 آوریل آغاز شد تاکنون بیش از 3000 نفر کشته داشته و حدود 2.1 میلیون نفر در داخل کشور اواره شده اند

اما درگیری بین برهان و داگالو صرفا یک دعوای داخلی نیست. سودان به خاطر موقعیت جغرافیایی –این کشور پلی است که خاورمیانه و آفریقا را به هم متصل می کند- و منابع طبیعی فراوان، مورد توجه قدرت های خارجی قرار گرفته و نبرد بر سر خارطوم ابعاد منطقه ای پیدا کرده است. عربستان و امارات جنگ را فرصتی برای تثبیت موقعیت خود در خاورمیانه می دانند؛ بنابراین درحالی که عربستان از برهان حمایت می کند، امارات پشتیبان داگالو است

با توجه به مشروعیت بین المللی برهان، شانس پیروزی نیروهای جنگجوید بر ارتش سودان بسیار اندک است. محتمل این است که برهان و داگالو در سودان دو حوزه کنترلی جدا از هم ایجاد کنند و شرایطی شبیه به وضعیت لیبی به وجود آید. در لیبی رقابت مداوم بین جناح های مختلف سیاسی و نظامی، باعث ایجاد دولتی ضعیف و مراکز قدرت متعدد شده است. در چنین سناریویی، جنگجویدها اسباب مزاحمت برهان و حامیان خارجی اش خواهند بود و به امارات این امکان را می دهند تا اهرم بیشتری برای تأثیرگذاری و نفوذ در سودان داشته باشد و قدرت خود را در خلیج فارس تقویت کند

ریاض و ابوظبی برای چند دهه با یکدیگر متحد بودند اما به مرور زمان رقابت بین آنها برای تبدیل شدن به قدرت برتر منطقه افزایش یافت. اکنون در راستای این رقابت، ریاض روابط خود را با تهران عادی کرده و می کوشد بین احزاب سیاسی متخاصم در لبنان و سوریه و فلسطین میانجیگری کند

رقابت ژئوپلیتیک بین دو کشور، با رقابت اقتصادی همراه شده است. در سال های اخیر عربستان و امارات بر تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و رهایی از نفت تمرکز کرده اند. ریاض در زمان بن سلمان از هویت اسلامی خود فاصله گرفت و بر ملی گرایی تأکید بیشتری کرد؛ ابوظبی نیز در زمان ریاست بن زاید، سیاست فرهنگی را اتخاذ کرده که تنوع مذهبی و رواداری بیشتری را ترویج می کند.

ابوظبی و ریاض در سال 2009 در مورد محل استقرار بانک مرکزیِ مورد پیشنهاد شورای همکاری خلیج فارس، اختلاف نظر داشتند. با موافقت شورا قرار شد که این بانک در امارات مستقر شود اما ریاض در آخرین لحظه بدون هیچ توضیحی از این طرح خارج شد و به این ترتیب نه طرح ایجاد بانک مرکزی به نتیجه رسید و نه به تبع آن طرح ارز یکپارچه. در عوض تنش ها بین عربستان و امارات بیشتر شد و به شکل خشونت از طریق گروههای نیابتی بروز یافت

امارات شریک عربستان در جنگ علیه حوثی های یمن بود اما اهداف دو کشور به تدریج از هم جدا شد. ریاض از دولت عبد ربه منصور هادی حمایت کرد و ابوظبی تصمیم گرفت از شورای انتقالی جنوب حمایت کند. این امر به امارات کنترل بیشتری بر بنادر و جزایر یمن و در نتیجه دسترسی به تنگه باب المندب و شاخ آفریقا داد

سال 2019 درگیری شدیدی بین شورای انتقالی جنوب و نیروهای هادی در تلاش برای کنترل شهر بندری عدن درگرفت اما رقابت عربستان و امارات در یمن، محدود به بنادر نبود. گزارش هایی که سال 2018 به الجزیره درز کرد، نشان می داد که ریاض برنامه ریزی کرده بود خط لوله ای برای انتقال نفت عربستان به بندر نیشتون در یمن در مرز با عمان بسازد و با دور زدن تنگه هرمز، خطر تهدید ایران را کاهش دهد. این پروژه موقعیت امارات را در حمل و نقل نفت و گاز تضعیف می کرد و به عربستان قدرت بیشتری در اوپک می داد

در خارج از خاورمیانه، واشنگتن نیز به عرصه ای برای رقابت عربستان و امارات بدل شد. ظهور بن سلمان و نقش او در قتل خاشقچی باعث شد که روابط بین ریاض و سیاستگذاران آمریکایی در سال های اخیر سرد شود. این امر به امارات فرصت داد تا خود را جایگزین ریاض به عنوان متحد نظامی مورد علاقه واشنگتن در خلیج فارس کند

با امضای توافق ابراهیم برای عادی سازی روابط با اسرائیل، موقعیت امارات نزد آمریکا بیش از پیش تقویت شد. در شرایطی که واشنگتن فروش سلاح به عربستان را به خاطر جنگ یمن تعلیق کرده بود، دولت ترامپ تصمیم گرفت پیشرفته ترین جت های جنگنده خود را (جنگنده های اف35) به امارات بفروشد. البته بایدن بعد از روی کار آمدن، جلوی فروش را برای بررسی بیشتر گرفت ولی اگر این معامله انجام شود، امارات نخستین کشور عربی خواهد بود که این هواپیما را دریافت می کند

در سال های اخیر عربستان و امارات رقابت خود را به کشورهای آفریقایی از جمله سودان گسترش داده اند

کشورهای حاشیه خلیج فارس از زمان برکناری بشیر، نقش مهمی در سودان ایفا کرده اند. ابوظبی و ریاض با اعطای کمک سه میلیارد دلاری، بودجه شورای نظامی انتقالی را تأمین کردند. آن زمان منافع عربستان و امارات در سودان همسو بود؛ هر دو به حکومتی که بعد از بشیر بر سر کار آمد، کمک کردند و در ازای آن امتیازاتی از خارطوم گرفتند: سودان از عربستان در یمن حمایت نظامی کرد و از امارات در الحاق به توافق ابراهیم تبعیت نمود

عربستان و امارات مدتهاست که در اقتصاد سودان سرمایه گذاری می کنند. تا سال 2018 ابوظبی در مجموع 7.6 میلیارد دلار در این کشور سرمایه گذاری کرده بود و بعد از سقوط بشیر 6 میلیارد دلار دیگر سرمایه گذاری کرد؛ که شامل پروژه های کشاورزی و یک بندر در دریای سرخ می شد. ریاض نیز اکتبر 2022 اعلام کرد که تا 24 میلیارد دلار در بخش های اقتصادی سودان از جمله زیر ساخت ها، معادن و کشاورزی سرمایه گذاری خواهد کرد

منافع ریاض و ابوظبی به عنوان هژمون های نوظهور خاورمیانه اکنون در تقابل با هم قرار گرفته است و دو کشور در رقابت بر سر کنترل منابع، انرژی و دروازه های لجستیک سودان، از دو ژنرال رقیب برهان و داگالو حمایت می کنند. منافع این دو کشور در سودان در ابتدا همسو بود؛ به ویژه زمانی که بشیر در دوران محاصره قطر توسط عربستان و امارات، موضع بی طرف گرفت. اما به مرور امارات به سمت داگالو متمایل شد زیرا که از سال 2015 سربازان جنگجوید در جنوب یمن فعال شدند و در سال 2019 به لیبی رفتند تا از خلیفه حفتر حمایت کنند. این درحالی بود که برهان در پی گرم کردن روابط خود با قطر بود.

به این ترتیب عربستان و مصر با برهان همکاری کردند و امارات و روسیه (از طریق گروه واگنر) پشت نیروهای جنگجوید درآمدند. گروه واگنر از سال 2017 در سودان فعال بود و قراردادهایی را با وزارت منابع آن کشور برای انجام پروژه هایی در دارفور امضا کرد

ابوظبی در مورد اتحاد خود با جنگجویدها سکوت کرده اما گزارش ها حاکی است که گادالو به عنوان حافظ منافع امارات در سودان عمل می کند و کار محافظت از معادن طلای تحت کنترل واگنر را بر عهده دارد. طلای این معادن با کشتی به امارات حمل شده و از آنجا به روسیه می رود. رابطه سه جانبه بین امارات و روسیه و جنگجویدها، با تهاجم روسیه به اوکراین تثبیت شد زیرا در پی جنگ، مسکو برای کاهش تأثیر تحریم های غرب، به طلا و دیگر منابع مالی سایر کشورها وابسته تر شد. وزارت خزانه داری آمریکا اخیرا دو شرکت مرتبط با گادالو را که در صنعت طلا فعال هستند، تحریم کرد؛ این دو شرکت در سودان و امارات دفتر دارند

درحالی که امارات برای حفظ معادن طلای سودان و منافع مالی خود در ان کشور می جنگد، عربستان می کوشد چهره ای صلح طلب و بشردوستانه از خود نشان دهد. ریاض از گفتگوهای آتش بس حمایت کرده و به تخلیه غیرنظامیان از خارطوم کمک کرده است. عبدالفتاح سیسی رئیس جمهور مصر نیز همراستا با سعودی و در تلاش برای بازپس گیری کامل دولت، به ارتش سودان کمک می کند

تحلیلگران می گویند مصر ممکن است در تلاش برای کمک به برهان و مبارزه با جنگجویدها، به سودان حمله کند. حضور مصر و به تبع آن حفظ دولت سودان، تضمین می کند که سرمایه گذاری های عربستان در سودان محافظت شود و ریاض نفوذ خود را در آفریقا گسترش دهد

اگر سودان تحت کنترل کامل یکی از دو طرف (برهان یا گادالو) درآید، موازنه قدرت در خلیج فارس تغییر پیدا کرده و تنش بین ریاض و ابوظبی افزایش می یابد. آینده جنگ مبهم است ولی احتمالا سودان نیز سرنوشتی مشابه با لیبی خواهد داشت و با تعمیق شکاف های قومی و قبیله ای، رو به سقوط خواهد رفت

درگیری در سودان فرصتی برای عربستان و امارات است تا حضور و کنترل منطقه ای خود را گسترش دهند. پیروزی کامل ارتش سودان، جایگاه عربستان را به عنوان رهبر جهان عرب و اسلام تقویت می کند. از سوی دیگر هرگونه دستاوردی برای جنگجویدها، یک پیروزی برای امارات است و به دست ابوظبی اهرمی برای تضعیف سلطه ریاض بر خاورمیانه می دهد   

منبع: فارین پالیسی

مترجم: فاطمه رادمهر

برای کسب اطلاعات بیشتر از جنگ داخلی سودان و نقش کشورهای منطقه در آن می توانید به این مقاله مراجعه کنید