عراق میانجی جدید خاورمیانه

هفته گذشته خبرگزاری احوال گزارش داد که دولت عراق از رجب طیب اردوغان برای شرکت در نشستی که قرار است با حضور ایران، سوریه، عربستان، اردن، کویت و اتحادیه اروپا با موضوع امنیت منطقه برگزار شود، دعوت کرده است. حالا خبر می رسد که لیست مهمانان گسترده تر شده و شامل امارات، قطر و مصر نیز می شود. این نشست که قرار است اواخر اوت برگزار شود، در ادامه تلاش هایی است که مقامات عراق از سال 2019 در خاورمیانه آغاز کردند

بعد از حمله آمریکا به عراق، تنها اخباری که از این کشور به گوش می رسید، حول بی ثباتی داخلی، خشونت و فساد بود. حتی قبل از این حمله و در زمان حکومت صدام، رسانه ها، تحلیلگران و مقامات دولت آمریکا، به عراق به عنوان کشوری که منشأ بی ثباتی در منطقه است می نگریستند. برای مثال عراق در سرنگونی ملک حسین پادشاه اردن در سپتامبر 1970 دست داشت. یک دهه بعد صدام آغازگر جنگ با ایران شد که هشت سال طول کشید و یک تا دو میلیون نفر کشته شدند؛ پس از آن هم در اوت 1990 به کویت حمله کرد و آن کشور را نوزدهمین استان عراق نامید

اما اکنون نخست وزیر عراق مصطفی کاظمی -که همگان به عزم وی بر اصلاحات سیاسی و اقتصادی اذعان دارند- به این نتیجه رسیده است که حل مشکلات کشورش در گرو حل مشکل بی ثباتی منطقه و اختلافات بین همسایگانش است و ابتدا باید برای حل آنها گام بردارد. اما آیا بغداد از منابع، نفوذ و اعتبار کافی برای ایجاد منطقه ای باثبات تر برخوردار است؟ نخست وزیر عراق چند اهرم دارد که با اتکا بر آنها می تواند این هدف خود را پیش ببرد؛ نخستین اهرم اعتبارش است و دومی روابطی است که طی سالهای 2016 تا 2020 به عنوان رئیس سرویس اطلاعاتی عراق با سایر کشورها ایجاد کرده است.

اولین نشانه از رویکرد جدید و سازنده دولت عراق در منطقه، قبل از نخست وزیری کاظمی دیده شد. بهار سال 2019 مصر، اردن و عراق از برنامه خود برای ایجاد سازوکاری جهت همکاری های اقتصادی و ژئوپلیتیک خبر دادند. خبر این همکاری در شرایطی منتشر شد که عراق با مشکلات سیاسی و امنیتی بی شماری دست و پنجه نرم می کرد و روابط نزدیک و صمیمانه ای با سایر قدرت های منطقه نداشت؛ مصر بیشتر اهتمام خود را صرف حل مسائل و مشکلات داخلی کرده بود و ظرفیت و توان زیادی برای تأثیرگذاری بر مسائل منطقه (فراتر از نوار غزه) نداشت؛ اردن هم در سالهای اخیر موقعیت خود را از دست داده بود زیرا دولت ترامپ و نتانیاهو ترجیح می دادند بیشتر با سعودی و امارات وارد گفتگو و معامله شوند

در دو سال اخیر، رهبران عراق و اردن و مصر چهار دیدار داشتند و در این دیدارها بر سر ساخت خط لوله از بصره به عقبه و گسترش آن تا مصر، اتصال شبکه برق برای کاهش وابستگی برق عراق به ایران و مشارکت شرکت های اردنی و مصری در بازسازی عراق به توافق رسیدند.

از ایجاد این روابط سه جانبه، هم کاظمی و هم عراق سود سیاسی و ژئواستراتژیک می برند. در آخرین دیدار رهبران سه کشور در اواخر ژوئن، نخست وزیر عراق تأکید کرد که کشورهای عربی بدنبال ایجاد «چشم انداز مشترکی از طریق همکاری و هماهنگی» برای حل مناقشات سوریه، فلسطین، یمن و لیبی هستند. در نگاه اول این سخن از آن دست سخنانی است که رهبران کشورها برای جلب توجه می زنند و اهمیت چندانی نباید برای آن قائل شد؛ اما سخن کاظمی از این قاعده مستثنی بود و بار معنایی زیادی داشت.

کاظمی به این اشاره کرد که اوضاع منطقه زمانی رو به وخامت گذاشت که کشورهایی همچون عراق و مصر ضعیف شدند و قدرت به دست کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس افتاد. وی افزود که اکنون عراق، مصر و اردن آماده اند وضعیت را به حالت سابق برگردانند و به تقویت ثبات کمک کنند. شکی نیست که این اظهارنظر خودخواهانه بوده و تماماً منطبق با حقیقت نیست. برای مثال مصری ها در نابودی اقتصادی غزه شریک هستند، از خلیفه حفتر در جنگ لیبی حمایت کرده اند و همین حمایت را به شکل آرام و بی سروصدا از نظام سوریه دارند. اما در مورد عراق می توان گفت که کاظمی از زمانی که برسر کار آمده، تلاش کرده است تا به رقابت های منطقه ای -که تشدید کننده مشکلات عراق و خاورمیانه بوده است- پایان دهد 

بهار گذشته گزارش هایی که در مورد میانجیگری بغداد بین عربستان و ایران منتشر شد، ناظران خاورمیانه را هیجان زده کرد. عراقی ها همچنین تلاش کردند تا بین مصر و ترکیه مصالحه صورت گیرد و شایعاتی وجود دارد مبنی بر اینکه این کار را بین آنکارا و ابوظبی نیز انجام می دهند. کاهش رقابت های منطقه ای قطعا به نفع مردم یمن، فلسطین، لیبی، سوریه و عراق است اما یکی از دلایل این میانجیگری ها و تلاش های آشتی جویانه، ایران می باشد. کاظمی آنقدر باهوش است که بفهمد نمی تواند ایرانیان را از عراق خارج کند و نیاز است با زیرکی بیشتری عمل نماید.

ایجاد روابط قوی با قدرتهای مهم منطقه ای همچون مصر، اردن، ترکیه، عربستان و امارات، به او قدرت بیشتری برای خروج عراق از زیر سلطه تهران می دهد. البته عراقی ها واقع بین هستند و می دانند که ایران در عراق همیشه نفوذ و منافع دارد، اما با ایفای نقشی بزرگتر در بین کشورهای عربی، کاظمی شانس بیشتری دارد تا روابط دو دولت ایران و عراق را عادی کند و عراق را از حالت انقیاد و سرسپردگی در برابر ایران بیرون آورد.

شانس موفقیت کاظمی چقدر است؟ برای شروع باید کاظمی را به خاطر تلاشش تشویق و حمایت کرد. حل مشکلات داخلی عراق به تنهایی سخت است، چه رسد به وقتی که مشکلات منطقه ای ضمیمه آن شود. برای مثال اواخر سال 2019 حمله هوایی ترکیه به شمال شرقی سوریه باعث شد که دهها هزار کرد سوری وارد عراق شوند و بر بار مشکلات این کشور افزوده گردد. بنابراین حل تنش های منطقه ای به واقع به نفع نخست وزیر است، اما چقدر می توان تمایل رهبران ایران، سعودی، اماراتی یا مصری را برای حل مشکلات فیمابین، به تلاش های کاظمی برای کاهش تنش نسبت داد؟ شاید این کشورها به خاطر منافع ملی و سیاسی خود تصمیم گرفته اند باهم وارد گفتگو شوند و زمان کنونی را برای تغییر سیاست های خصمانه خود مناسب دیده اند

سیاست خارجی خصمانه و تهاجمی اردوغان در چند سال گذشته، ترکیه را در خاورمیانه منزوی کرده و بین این کشور با متحدانش در اروپا و آمریکا فاصله انداخته است. اخبار اقتصادی بد و بی کفایتی در رسیدگی به بلایایی همچون کووید 19 و آتش سوزی ها، از نظر سیاسی به رئیس جمهوری ضربه زده است؛ در نتیجه به نظر می رسد که برای اردوغان اکنون زمان مناسبی برای ایجاد روابط بهتر با عربستان و امارات و مصر باشد

در مورد امارات، آنها این سیگنال را فرستاده اند که دیگر در پی شکل دادن به ژئوپلیتیک منطقه نیستند و دارند نیروهای خود را از لیبی و یمن خارج می کنند. رهبران امارات با ایران و ترکیه نیز وارد سازش شده اند

عربستانی ها نیز دیده اند که مذاکره با ایران در بغداد هزینه ای برای این کشور ندارد و این کاری است که می تواند به تقویت حاکمیت و اقتدار عراق نیز بیانجامد.

علیرغم تمام تلاش هایی که کاظمی برای میانجیگری بین مصری ها و ترک ها کرده است، روابط این دو کشور هنوز عادی نشده است؛ این امر در مورد رهبران ترکیه و امارت نیز صدق می کند. سعودی ها و ایرانیان نیز همچنان دشمنی محتاطانه ای با یکدیگر دارند و روابط دیپلماتیک فیمابین شان نسبت به زمانی که خبر میانجیگری عراق بین دو کشور منتشر شد، فرقی نکرده و به هم نزدیک تر نشده اند

با این وجود اقدامات دولت عراق برای کمک به بهبود روابط کشورهای منطقه برای همه خوب است و دیدارهایی که ماه اوت قرار است در بغداد انجام شود، گام مهمی است که می تواند امید را به منطقه بازگرداند.

*منبع: فارین پالیسی

 مترجم: فاطمه رادمهر