چند روز پیش همایشی با عنوان «وضعیت فکر سیاسی در ایران معاصر» درخانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار گردید. این همایش یک روزه میزبان سخنرانان برجسته و صاحب نظری بود که هرکدام در حوزه مطالعاتی خود صاحب اثر و اندیشه هستند. از جمله سخنرانان آیت الله محمد سروش محلاتی بودند که در مبحث فقه الحکومه صاحب اثار گرانسنگی هستند. موضوع سخنرانی این استاد درس خارج فقه، «فراز و فرود در فکر سیاسی فقهای معاصر» بوده و ایشان در بخشی از این سخنرانی نکاتی را مطرح نمودند. از جمله اینکه:
-فضای متکثر، شجاعانه و متحول فکر سیاسی فقها در وضعیت رکود به سر می برد.
-تنوع و تکثر با شرایطی که امروز وجود دارد، مثل گذشته نیست؛ یعنی در گذشته این امکان وجود داشت که شخصی مثل حاج شیخ عبدالکریم به‌راحتی در درس خود بگوید ما حکومت اسلامی نداریم؛ اما امروز چنین حقی به فقها محول نشده و چنین اتفاقی نمی‌تواند بیفتد و اگر هم فقیهی احیاناً چنین نظری داشته باشد، ترجیح می‌دهد سکوت کند.
-نظر آیت الله حاج عبدالکریم حائری، موسس حوزه علمیه قم در مبحث حکومت دینی به قلم آیت الله اراکی در کتاب فقهی ایشان وقتی به این موضوع رسیده، بیست صفحه را حذف و بعد منتشر کردند.
-آیت الله میرزا علی فلسفی که به بحث حکومت اسلامی می رسد، می گویند که مطرح نکنید.
-آیت الله وحید خراسانی در باب بیع به بخش اولیاء رسیدند، این بخش را مطرح نکردند در حالی‌که نظم طبیعی بحث فقهی اقتضا می‌کند که در بحث اولیای امور این بحث مطرح شود که چه کسی دارای ولایت است؟ فقیه ولایت دارد یا نه؟ این سیرِ تعریف‌شده‌ی درس است؛ اما ایشان این درس را چند سالی که مطرح می‌کردند می‌گفتند: «این قسمت را ما مطرح نمی‌کنیم» و سراغ مسائل بعدی می‌رفتند.
-چند سال قبل در نجف در محضر آیت‌الله سیستانی بودم و با ایشان همین مسأله را مطرح کردم؛ پرسیدم نظر شما در این زمینه چیست؟ ایشان فرمودند: «من دراین‌باره نه خودم چیزی گفته‌ام و می‌گویم و به دفتر هم توصیه کرده‌ام که هیچ سؤالی را در این زمینه پاسخ ندهند». یعنی به‌طور کلی اظهار نظر نمی‌کنند. معنای این اظهار نظر نکردن این نیست که آن فقیه، صاحب‌نظر نیست؛ رأی دارد؛ اما به‌هرحال مصلحت را در این می‌بیند که چیزی نگوید
-آیت الله موسوی اردبیلی که خود در نظام صاحب مسئولیت بودند استفتائی از ایشان شد بدین مضمون: «نظرتان را درباره ولایت فقیه و مطلقه بودن آن بیان کنید». پاسخ ایشان اینچنین بود: «اصل ولایت مسلم است؛ تفصیل آن در اینجا میسر نیست»
تمام اشارات ایشان در این سخنرانی معطوف به از بین رفتن تکثر و تنوع در آراء و امکان بیان نظرات متنوع و متکثر توسط فقها و صاحب نظران در مساله حکومت است. شاید بتوان علت این نقیصه را تاثیر هژمونی نظام سیاسی حاکم و طرفداران آن و ایجاد فضای رعب ناشی از این هژمونی دانست. برخوردهای رسمی و غیررسمی صورت گرفته با فقهایی که صدای مخالفی بلند کرده اند و ترس از هجمه های کلامی و فیزیکی، خواه ناخواه امکان تنوع و تکثر در اراء و آزاد اندیشی را خواهد گرفت. تخصیص بودجه های دولتی به حوزه های علمیه و وابستگی حوزه ها به این منابع مالی و ترس از بین رفتن آنها را نیز می توان از دیگر عوامل این تقیه خودخواسته دانست.
ملاحظه وضع موجود و جولان فتاوی و نظرات موافق با نظام سیاسی و سانسور و حذف فتاوی و نظرات مخالف، هشدار مرحوم شهید مطهری در سال 1341ه.ش در مقاله ای با عنوان «مشکل اساسی سازمان روحانیت» را یادآور می گردد آنجا که نقطه ضعف علمای اهل سنت را آسیب شناسی می کند:
«در مصر به علل خاصی که مهم ترین آنها نداشتن بودجه مستقل و دیگر طرز تفکری است که در باره اُولی الامر دارند، رئیس جامع ازهر با انتخاب رئیس جمهور مصر تعیین می گردد، رئیس جامع ازهر در مصر از این نظر مانند دادستان کل کشور است در تشکیلات دولتی ما که با فرمان شخص اول مملکت تعیین می شود، اما در روحانیت ایران هرگز چنین نیست، بلکه اگر تمایل مقامات دیگر نسبت به ریاست و زعامت شخصی محرز گردد موجب شکست و سقوط او خواهد بود. در سه سال پیش در یکی از روزنامه ها عکس علامه شیخ محمود شلتوت مفتی اعظم و رئیس جامع ازهر را در اتاق کار خودش دیدم در حالی که بالای سرش عکس جمال عبد الناصر بود، در ایران ممکن نیست حتی در اتاق محقر یک طلبه کسی عکس یکی از مقامات را ببیند، زعیم روحانی مصر هرگز آنقدر قدرت پیدا نخواهد کرد که در مقابل دولت ها قدرتی بشود و در قضیه ای مانند قضیه تنباکو حکومت وقت را از پا در آورد. چرا؟ چون متکی به دولت است»
اما روی دیگر اسیب شناسی مرحوم مطهری مربوط به وضع حوزه های شیعی بود. آنجا که می گویند: «سهم امام به طرزی که الآن جاری و معمول است محاسنی دارد و معایبی، حسنش از این جهت است که پشتوانه اش فقط ایمان و عقیده مردم است، مجتهدین شیعه بودجه خود را از دولت دریافت نمی کنند و عزل و نصبشان به دست مقامات دولتی نیست. روی همین جهت همواره استقلالشان در برابر دولت ها محفوظ است، قدرتی در برابر قدرت دولت ها به شمار می روند و احیانا در مواردی، سخت مزاحم دولت ها و پادشاهان بوده اند. همین بودجه مستقل و اتکاء به عقیده مردم است که سبب شده در مواقع زیادی با انحراف دولت ها معارضه کنند و آنها را از پای در آورند، ولی از طرف دیگر نقطه ضعف روحانیت شیعه نیز همین است، روحانیون شیعه اجبار و الزامی ندارند که از دولت ها اطاعت کنند اما ناگزیرند سلیقه و عقیده عوام را رعایت کنند و حسن ظن آنها را حفظ نمایند.غالب مفاسدی که در روحانیت شیعه هست از همین جا است.»
این روی سکه که می توان آن را «پوپولیسم فقهی» نامید نیز یکی از تهدیدات بزرگ ازاداندیشی در حوزه های علمیه بوده و در طول تاریخ نمونه هایی از آن را می توان یافت. آنجا که مرحوم مطهری نقل می کند که شیخ عباسعلی اسلامی واعظ، بنیانگذار جامعه تعلیمات اسلامی، که از فعالان طراز اول مذهبی دهه سی بود، گویا در مراجعت از سفری به خارج، به مرحوم آیت الله بروجردی مراجعه و با ایشان در میان نهاده بود که فتوای عدم طهارت اهل کتاب، موجب عسر و حرج مسلمانان در خارج از کشور شده و شایسته است در آن نظر تعدیلی صورت پذیرد. ایشان در جواب به مطایبت گفته بود که مگر برای ما خیالی در سر داری؟ آنگاه توضیح داده بود که وقتی پس از اتمام تحصیل از نجف به بروجرد بازگشت، در آن شهر، روحانی دانشمندی را یافت که تبحر و دقت نظری شایان داشت اما متروک و منزوی بود و کسی بدو حرمتی نمی نهاد. علت آن بود که وی فتوا به طهارت اهل کتاب داده بود. نمونه دیگر مرحوم ملامحمدتقی نوری (پدر محدث نوری) بود که چون دخانیات را مفطر روزه نمی دانست و خود در ایام ماه مبارک به اجتناب از آن پایبند نبود تفسیق گردیده بود و نیز چندین و چند مثال دیگر که اینجا مجالی برای بیان آنها نیست.
با توجه به مطالب فوق می توان گفت که در سالهای اخیر، حوزه های علمیه به علت حیات دوزیست خود که از طرفی تحت نفوذ نظام حاکم بوده و حتی بخشی از نیاز مالی خود را از بودجه رسمی میگیرد و از طرف دیگر همچنان به وجوهات پرداختی از سوی مردم و بازاریان وابستگی دارد، همزمان با هر دو تهدید «فقه حکومت زده» و «پوپولیسم فقهی» دست و پنجه نرم می کند و این تهدیدی برای کیان تشیع محسوب می شود و رفته رفته ممکن است کار به جایی برسد که نه تنها نقطه ضعف تاریخی حوزه های علمیه شیعی برطرف نشود، بلکه نقطه ضعف حوزه های علمی اهل سنت نیز به درون حوزه های شیعی راه یابد. برون رفت از این دو تهدید و آسیب، همتی عالی می طلبد و چشمان امید را به دست و زبان بزرگان و صاحبان تاثیر خیره می سازد.
* تقریرات/محمدامین رادمند
messages.comments