اگر قرار باشد انسان در زندگی خود سر یک چیز پایمردی کند و عقب نشینی نکند آن مسأله باید چه موضوعی باشد؟ اگر امور بسیار مهمی با ارزش های اخلاقی و اصول اخلاقی تزاحم پیدا کنند ما باید در این شرایط طرف کدام را بگیریم؟ این موضوع را باید از دید امام علی (ع) و رفتارشناسی ایشان بررسی کنیم. اگر امام بخواهد از موضوعی عقب نشینی نکند آن مسأله اخلاق است. در هر چیزی می توان عقب نشینی کرد، جز مسأله اخلاق.
سخن امیرمومنان(ع) این است که اگر حکومت با اخلاق تزاحم پیدا کرد، باید حکومت از بین برود و اخلاق باقی بماند. در خطبه192 نهج البلاغه که به «قاصعه» مشهور است؛ حضرت امیر(ع) می فرمایند اگر برای انسان چاره ای جز ایستادگی در امور خاص نباشد، انسان باید برای کارهای بزرگوارانه اخلاقی و ویژگی های اخلاقی پایمردی نماید و از رفتار ستوده و پسندیده دفاع کند. حضرت امیر(ع) اخلاق را گسترده می بیند، ایشان معتقد است اخلاق فقط رفتار و واکنش افراد نیست، بلکه نگاه، فهم انسان، گرایش ها، اصول حاکم بر زندگی، ادبیات و گفتار ما هم باید اخلاقی باشد.
حضرت علی(ع) ما را به رفتارها و ویژگی های انسان های بزرگ توجه می دهند و یکی از این ویژگی ها، اخلاق مطلوب است. یکی از جلوه های اخلاق مطلوب، احلام العظیم یعنی کنترل احساسات و عواطف می باشد و عقل یکی از ابزارهای این کنترل است؛ اساسا عقلی که ما در قرآن کریم و اصطلاحات معصومین می بینیم عقل اخلاقی است. به محض اینکه عقل غیراخلاقی شود، به اسارت می افتد. بنابراین عقل چون انسان را کنترل می کند. باید اخلاقی باشد.
یکی دیگر از رفتارهای اخلاقی ستوده شده، پاسداشت همسایگان و سایر کسانی است که در جوار شما زندگی می کنند. می توانیم از جوار معنی شهروندی را نیز برداشت کنیم؛ پس ما باید جوار را همان حقوق شهروندی بدانیم، نباید با رفتار، نگاه، زبان ستمگرانه دیگران را آزار بدهیم، برای مثال وقتی بی جهت بوق می زنیم، هوا را آلوده می کنیم، زباله می ریزیم، خلاف حفظ جوار عمل کرده ایم.
نکته دیگر وفاداری به عهدها است، باید همه قول و قرارهایمان را در همه حال نگهداری کنیم. برای مثال پیامبر(ص) با شخصی قرار می گذارد ایشان در همان ساعت بر سر قرار خود حاضر می شوند اما طرف مقابل بد قولی می کند حضرت محمد (ص) تا سه روز در راس همان ساعت به محل رفتند و روز سوم آن شخص پیامبر را می بیند و متوجه وفاداری ایشان نسبت به قرارها می شود.
دوری کردن از تباهی در زمین، یکی دیگر از مباحث اخلاقی است. تباهی در زمین می تواند معناهای زیادی داشته باشد. برای مثال وقتی ما توانایی مدیریت کاری را نداریم به نوعی در زمین تباهی ایجاد کردیم یا هر وقت حرف زور می گوییم باز هم در زمین تباهی ایجاد کرده ایم.
پس زدن زیاده خواهی ها و تجاوز ها به حقوق دیگران، نیکی کردن در رفتار و گفتار، عصیان ورزیدن نسبت به متکبران و گردن فرازان، انصاف نسبت به خلق، فروخوردن خشم و بزرگ شمردن قتل از دیگر جلوه های اخلاق مطلوب است.
برای مثال وقتی ما ارباب رجوع باشیم، مشتری به ما مراجعه می کند تا کار او را انجام دهیم اگر کار او را به خوبی انجام ندادیم و او دچار تنش شد، احتمال اینکه از شدت ناراحتی برای او اتفاقی بیفتد، وجود دارد؛ پس اگر از شدت ناراحتی از دنیا برود ما مقصر هستیم. اگر ما شرایط اقتصادی را به شکلی فراهم کردیم که افراد از شدت فقر دست به خودکشی بزنند باز هم ما مقصر هستیم. هیچ چیز مانند ریخته شدن خون بی گناه نعمت ها را تغییر نمی دهد. پس باید انسان احتیاط کند تا خونی ریخته نشود.
حکومت داری امام علی (ع) برای اخلاق است. حضرت در خطبه 87 بدین نکته اشاره می کند که خوبی را با سخن و عمل و بزرگواری های اخلاقی خود به ما نشان داده است و ما اگر پذیرای سلوک ایشان شدیم ما را به راه هدایت رهنمون خواهد شد.
اما ایستادن بر سر اخلاق و تعصب ورزیدن نسبت به آن در برخی از مواقع بسیار دشوار می شود، به ویژه در دنیای سیاست و سیاست ورزی به وفور دیده می شود که سیاست ورزان به راحتی از اخلاق عبور می کنند. همانگونه که با اخلاق سیاست ناکارآمد می شود، سیاست هم با وجود اخلاق ناکارآمد خواهد شد، بنابراین در زمان قدرت و مکنت، اخلاق کمرنگ شود.
رویارویی با مخالفان و دشمنان مان از شرایط دشواری است که اخلاق مدار بودن دچار چالش می شود. باید ببینیم که در این مواقع چطور با دشمنان خودمان رفتار می کنیم. شرایط بحرانی، جنگ، مناسبات اداری و کارهای حکومتی هم جزو مواردی است که می تواند اخلاقی بودن ما را به چالش بکشد؛ برای مثال باید ببینیم که تا چه اندازه می توانیم دروغ نگوییم تا کارمان در اداره ای راه بیفتد.
*دلشاد تهرانی/شفقنا
messages.comments