برای دهه ها عربستان کشوری بود که سختگیرانه ترین قوانین را در جهان داشت، هنجارهای مردسالارانه و قبیله ای بر آن حاکم بود، جلوی آزادی اجتماعی و مشارکت زنان در عرصه های عمومی گرفته می شد و پیروان مذاهبی غیر از وهابیت اجازه بیان علنی اعتقادات و انجام مناسک و اعمال عبادی خود را نداشتند؛ به شیعیان به طور دائم انگ زده می شد و با آنان به عنوان شهروند درجه دو رفتار می شد.
اما امروزه، نسیم اصلاحات اجتماعی در عربستان وزیدن گرفته و شهرهای بزرگ همچون ریاض، جده و دمام شاهد تغییرات سریعی بوده اند. این اصلاحات در سال 2017 با حکم محمد بن سلمان ولیعهد سعودی مبنی بر صدور اجازه رانندگی زنان و محدودیت قدرت پلیس مذهبی آغاز شد. گرچه بن سلمان در غرب به عنوان رهبری مستبد و خودسر شناخته می شود، اما بسیاری در داخل عربستان به وی به عنوان رهبری مصلح می نگرند؛ رهبری که می تواند آرزوی جوانان را محقق کند.
برنامه مدرن سازی بن سلمان که با عنوان سند چشم انداز 2030 شناخته می شود، فراتر از اصلاحات اجتماعی است. وی قول داده است که اسلام میانه رو را در کشور پیاده کند؛ اسلامی که به جای فرقه گرایی، نفرت پراکنی و تقسیم مردم که مانع از ایجاد همبستگی اجتماعی در عربستان و کل منطقه شده است، به همزیستی مسالمت آمیز و برابری معتقد باشد.
اینکه آیا اصل برابری و آزادی مذهبیِ مورد اعتقاد بن سلمان، شیعیان عربستان را نیز شامل می شود یا نه، چیزی است که باید منتظر ماند و دید. اگر این تلاش ها به نتیجه برسد، تحولی مهم برای حکومتی است که از بدو ایجاد، محافظه کاری مذهبی بر آن حاکم بوده و امیدی است بر اینکه کل منطقه به جای مقابله با کثرت گرایی دینی، از آن استقبال کند. این امر بستگی به این دارد که تحت نام سند چشم انداز 2030 چه مقدار آزادی مذهبی داده شود، دولت عربستان چقدر حوزه های مذهبی را کنترل کند و تشکیلات مذهبی محافظه کار چه واکنشی به این تحولات نشان دهند.
بعد از دهه ها حمایت سرسختانه از تبلیغ علیه اعتقادات شیعیان، زدن اتهام عدم وفاداری به کشور و اتهام بت پرستی به آنان و ممنوعیت ازدواج سنی و شیعه، حال ریاض فرصتی بی سابقه یافته تا تصویری که از این کشور به عنوان کشوری که تعصبات مذهبی در آن حاکم است و رواداری ندارد را، به حکومتی کثرت گرا که در ان ادیان مختلف با هم همزیستی مسالمت آمیز دارند، تغییر دهد
شیعیان سعودی 12% از جمعیت کشور را تشکیل می دهند و بزرگترین اقلیت مذهبی عربستان هستند. انان که عمدتا در استان شرقی -که قلب صنعت نفت کشور است- زندگی می کنند، متحمل تبعیضات زیادی شده اند، به حاشیه رانده شده اند، از اتخاذ مشاغل دولتی محروم مانده اند و از بی توجهی نهادهای دولتی رنج برده اند
شیعیان به ویژه بعد از انقلاب 1979 ایران و قیام مردم در مناطق عمدتا شیعه نشین قطیف و احصاء در استان شرقی، هروقت خواستند صدای خود را به شکل مسالمت آمیز به گوش مقامات برسانند، سرکوب شدند
هلال شیعی ایران که از لبنان تا خلیج فارس کشیده شده، از سال 1979 به بخشی از گفتمان سیاسی عربستان و جهان عرب سنی بدل شده و بر همین اساس، وفاداری شیعیان به حکومت سعودی بارها مورد سؤال و تردید قرار گرفته است. به ویژه در دو دهه گذشته، تصور عربستان از تهدید ایران، با رشد نفوذ ایران در عراق پس از سقوط صدام و در سوریه و یمن پس از بهار عربی سال 2011 تقویت شده است
شیعیان سعودی فاقد هرگونه تشکیلات مذهبی هستند و صدایی ندارند که به نیابت از آنها صحبت کند. فقدان حوزه های علمیه شیعه در عربستان، در کنار ممنوعیت انتشار کتب شیعی در داخل مرزهای کشور (که اخیرا این ممنوعیت برداشته شد)، مانع از ظهور عالمان شیعه بومی در خود عربستان شده است. روابط فراملی شیعیان عربستان با مراجع اعلای سایر کشورها به ویژه آیت الله سیستانی، باعث شده است که شیعیان سعودی به عدم وفاداری و حتی خیانت به میهن خود متهم شوند.
شیخ حسن صفار برجسته ترین عالم شیعه سعودی، در کتاب اخیر خود -که نه در عربستان بلکه در عراق منتشر شده- شجاعانه این اتهامات را تقبیح می کند. صفار دولت های عرب از جمله دولت سعودی را تشویق می کند که سیاست های خود را تغییر داده و اجازه تربیت و آموزش فقها و عالمان شیعه را در میهن خودشان بدهند؛ چراکه معتقد است عالمان بومی می توانند چالش های جامعه خود را درک کرده و برخورد مناسبی با آن داشته باشند.
صفارِ 63 ساله، در دهه هفتاد میلادی یک اسلام گرای انقلابی دو آتشه بود؛ اما اوایل دهه نود پذیرفت که در ازای تطابق خود با شرایط کشور و پذیرش خواسته های دولت سعودی و خاندان سلطنتی، محدودیت های موجود بر سر آموزش و اعمال عبادی شیعیان رفع شود. وی که اکنون برای ایجاد صلح و روابط حسنه بین شیعه و سنی تلاش می کند، یکی از معدود صداهای مذهبی شیعیان در عربستان است که محافظه کاران سنی و فقدان اندیشه خود انتقادی و نگاه به خود در درون جامعه شیعه را محکوم می کند. از منظر وی شیعیان در گذشته مانده اند و به چالش های حال حاضر توجه و اگاهی ندارند
وبسایت صفار مملو از مقالاتی است که موضوعاتشان مورد توجه نسل جدید است و در بین سنت گراها به این موضوعات پرداخته نمی شود؛ همچون: کثرت گرایی دینی، آزادی و گفتگو، شهروندی و دموکراسی، حقوق بشر، وحدت و ادغام ملی. با این وجود وی مراقب است که از خط قرمزهایی که پیش روی فعالان سیاسی- مذهبی است عبور نکند؛ چراکه اسلام سیاسی ممنوع است و فعالان این حوزه مورد برخورد و مجازات قرار می گیرند.
قدرت صفار تنها به دانش دینی و شخصیتش محدود نمی شود، بلکه وی این توانایی را دارد که به جامعه شیعه عربستان در رسیدن به حقوق دینی و مدنی شان کمک کند. در این خصوص پیشرفت هایی در بخش آموزش حاصل شده و محتویات نشریات دینی از نفرت پراکنی و کاربرد زبان ضد شیعی پاکسازی شده است؛ اما همچنان اصول و عقاید مذهبی شیعیان به شکل ضمنی محکوم می شود؛ در کتاب های مدارس هنوز هم در این خصوص که اعمال و باورهای شیعیان، شرک و بدعت و انحراف است، مطالبی موجود است و گفته می شود کسانی که طبق اصول و اعتقادات شیعه عمل کنند، مستقیم به آتش جهنم می روند
ممنوعیت ساخت مساجد شیعه در مناطقی غیر از استان شرقی، همچنان وجود دارد و این امر حق برگزاری نماز جماعت را از صدها هزار شیعه ساکن در مرکز و غرب گرفته است. مراجع شیعه به طور سنتی به کمک مالی دولت برای تشکیلات خود وابسته نیستند، بلکه با دریافت خمس و سایر کمک های مردمی، به فعالیت های تبلیغی و تأمین مخارج عبادتگاهها و پرسنل خود می پردازند؛ این امر به حفظ مشروعیت و استقلال آنها از اصحاب قدرت کمک کرده است
برگزاری آئین ها و مناسک مذهبی شیعه در استان شرقی، سالهاست که مجاز بوده و البته تحت تدابیر شدید امنیتی صورت می گیرد. با مراسم عاشورا و دسته های عزاداری که برای شیعیان اهمیت زیادی دارد، اخیرا با تسامح برخورد شده است. داشتن مدارس و نشر کتاب نیز تحت نظارت دقیق دولت، مجاز است
گرچه این تغییرات، اندک است اما در کشوری که شیعیان به عنوان رافضی شناخته شده و همیشه تحت فشار بودند، قابل توجه می نماید. عالمان دینی دولتی تا همین اواخر شیعیان را مرتد می خواندند؛ اما حالا واعظان مساجد سعودی به دقت زیر نظر هستند و اگر اقدام به نفرت پراکنی علیه شیعیان کنند، باید پاسخگو باشند. هنوز هم فتاوای صادر شده توسط کمیته تحقیقات علمی و صدور فتوا، محتوای ضد شیعی دارد
در وبسایت این کمیته، می توان فتاوای ممنوعیت ساخت گنبد و بارگاه و همه مناسک مربوط به زیارت اهل قبور را، با عنوان بت پرستی و شرک دید. این شورا عالی ترین نهاد مذهبی رسمی در سعودی است، با این وجود هیچ عالم شیعه ای در میان 21 عضو شورا دیده نمی شود. همه اعضا با دقت توسط دولت انتخاب می شوند و در رأس آنها مفتی اعظم است که توسط شاه تعیین می گردد
شیعیان در سازمان های اسلامی بین المللی یا سازمان هایی که سعودی بنیان گذاشته است (از جمله اتحادیه جهانی مسلمانان و مجمع جهانی جوانان مسلمان) جایی ندارند. عالمان شیعه سعودی، در کنفرانس بین المللی مکه نیز که از می 2019 شروع به کار کرد، غایب بودند؛ این کنفرانس زیر حمایت اتحادیه جهانی مسلمانان است. 1200 فقیه و 4500 روشنفکر از 27 فرقه مختلف اسلامی و 139 کشور، منشور این کنفرانس را امضا کردند؛ این منشور، طرح اولیه اسلام معتدلی است که بن سلمان رسما خواهان اجرای آن است
برای موفقیت در ایجاد جامعه ای فراگیر و هماهنگ، سند چشم انداز 2030 باید حاوی گام های عملی و روشنی در جهت رشد کثرت گرایی دینی باشد.
یکی از این گام ها می تواند قانونی باشد که جلوی اتهامات تکفیر –که به طور سنتی توسط سنی های محافظه کار علیه شیعیان مطرح می شده- را بگیرد؛ به خصوص که داعش از این عنوان، برای توجیه نسل کشی و حملات تروریستی خود سوء استفاده می کند.
برداشتن محدودیت ساخت اماکن عبادی و انجام مناسک شیعه، می تواند یکی دیگر از گام هایی باشد که در جهت پاسداشت عدالت و حذف شیعیان از عرصه های عمومی برداشته می شود.
آگاهی بخشی، برای حذف تعصبات ضد شیعی و اهانت به شیعیان ضروری است؛ در این زمینه باید فضای بیشتری به شیعیان در تلویزیون های دولتی داده شود تا برنامه های خود را پخش کنند. کودکان شیعه باید اجازه خواندن کتاب هایی را پیدا کنند که اعمال و عباداتشان را تحقیر نکرده و بد جلوه ندهد؛ همچنین مبادله کتاب های کلامی بین عالمان دینی، به ایجاد جوی مناسب برای حذف تعصب و باورهای غلط کمک می کند.
گام هایی مانند این، قطعا به افزایش اعتماد شیعیان به روند اصلاحات کمک می کند و خطر رادیکالیسم را کاهش می دهد.
اما اگر تلاش برای مقابله با ساختار ضد شیعه در تشکیلات سنی محافظه کارِ عربستان، در حد حرف باشد و هیچ اقدام حمایتی در جهت تحقق آن صورت نگیرد، اسلام میانه روی بن سلمان، تنها شعاری توخالی برای تحت تأثیر قرار دادن مخاطبان خارجی خواهد ماند.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما