انسان موجودی اجتماعی است و همین ویژگی او را از دیگر موجودات متمایز می‌کند. وی نمی‌تواند به تنهایی زندگی کند، از این رو با دیگر همنوعان خود رو به سوی تشکیل یک جامعه انسانی می‌آورد. امور مختلفی می‌توانند در جذب آدمی به سمت زندگی اجتماعی دخیل باشند و وی را به ارتباط با دیگران سوق دهند، این موارد عبارتند از: بینش، زبان، نژاد، دوستی، فرهنگ، شغل و غیره.
اما برای جلوگیری از ایجاد هرج و مرج و مشکلات در روابط اجتماعی افراد، لازم است که این روابط تحت پوشش و تنظیم «قانون» قرار گیرد.
حاکمیت قانون بر اجتماع موجب می شود که نقش‌ها در بین افراد تقسیم شده، مسئولیت هر شخص معین گردد و چارچوب حقوق و وظایف هر کس برای او روشن شود. رعایت اصول و قوانین حاکم بر روابط اجتماعی سبب می شود که عدالت، صلح و آرامش فراگیر شده، خیر و همبستگی بر جامعه حکمفرما گردد و همه به سعادت و موفقیت نائل شوند. با رعایت این ضوابط، زندگی اجتماعی سالم استمرار یافته و جایگاه‌ها و ارزش‌های مقدس از تعرض مصون خواهند ماند.
بر افراد آگاه و اندیشمند پوشیده نیست که کوتاهی در وضع قوانین و عدم رعایت ضوابط چه پیامدهای ناخوشایندی در بر خواهد داشت که از جمله آن می‌توان به تضییع حقوق، ناامنی و عدم استقرار در کشور و آشوب و بی‌نظمی اشاره کرد، نیز در چنین شرایطی جامعه از هم پاشیده شده و نشانه های زوال و عقب‌ماندگی در آن پدیدار می گردد. این حقیقت را می توان در تمام ادوار تاریخ و در هر نقطه ای که جوامع بشری رو به شکل گیری و ظهور می نهد مشاهده کرد. ازاین‌رو افراد حاضر در هر اجتماعی لازم است که حقوق و وظایف خود را به خوبی بشناسند و این حقوق و وظایف را به درستی در بین خود تقسیم کنند.
در این راستا مکتب اهل‌بیت ـ علیهم السلام ـ کامل‌ترین قوانین نظری و عملی را در اختیار بشر قرار داده است، قوانینی که با عملی کردن و اجرای آن می توان به مقام «جانشینی خدا بر روی زمین» دست پیدا کرد. این قوانین شامل تمام احکام، تشریعات، آداب و سنت‌هایی است که بر زبان اهل بیت علیهم السلام جاری شده و یا در رفتار ایشان به منصه ظهور رسیده است. امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ (در زمان خود) بیشترین نقش را در نهادینه کردن پایه‌های عقاید، اخلاق، سیاست و حقوق ایفا کردند. دستاوردی که نه تنها جامعه اسلامی (بلکه کل جامعه بشری) همچنان از آثار و برکات و آموزه‌های آن بهره‌مند هستند.
ایشان (بعد از واقعه کربلا) به روشنگری پرداختند و دیدگاه اسلام را در ارتباط با علوم و معارف مختلف برای مردم تبیین نمودند و بدین ترتیب برای نسل‌های بعد از خود میراثی سترگ از اندیشه و ادب و علوم انسانی به یادگار گذاشتند. این آموزه ها زمینه مساعدی را فراهم کرد تا امامان بعد از ایشان (به خصوص امام باقر و امام صادق ـ علیهما السلام ـ) به تشکیل دانشگاه خود در زمینه فقه و حدیث بپردازند.
امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ که بدنبال اجرای اصلاحات مورد نظر خویش بودند، هدایت جامعه به سمت علم آموزی و تفکر و معرفت را بهترین وسیله برای تحقق این هدف یافتند. توسل به این ابزار به ویژه از آن جهت حائز اهمیت است که در آن زمان تلاش برای کسب علم و معرفت از جامعه رخت بر بسته بود؛ زیرا منافع حکومت بنی‌امیه اقتضا می‌کرد که آگاهی و دانش و فرهنگ اسلامی در بین مردم از بین رود و آنها را به سمت جهل و نادانی سوق دهد.
دستاوردهای فکری و حقوقی که امام زین‌العابدین ـ علیه السلام ـ در بنیانگذاری و تحکیم پایه‌های آن پرچمدار و پیشه‌رو بودند، عبارتنداز:
1. بینش و تفکر جامعه اسلامی و در دایره وسیع تر جامعه بشریت را از گنجینه‌های علم و حکمت پربار نمودند و این کار را در زبان دعا و نیایش به تصویر کشیدند. از آنجا که حضرت از تدریس و تعلیم و موعظه بر روی منبر منع شده بودند، به سمت محراب روی آوردند تا علوم و اصول مورد نیاز بشر را از این راه نشر دهند. تمام آموزه‌ها و دعاهای امام سجاد علیه السلام در کتاب «صحیفه سجادیه» که به زبور آل محمد معروف است گردآوری شده است. این دعاها از روی تصوف و رهبانیت و دوری از جامعه نبوده بلکه گنجینه‌هایی از آگاهی و معرفت است که برنامه‌های فکری، بینشی و اخلاقی جامعه اسلامی را تنظیم می‌نماید.
2. امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ به حقوق انسان اهتمام ویژه ای داشتند و در این راستا مجموعه‌ای از قوانین و اصول حقوقی را تنظیم کردند که ضمن پاسخ‌گویی به نیازهای آدمی با فطرت و سرشت او نیز انطباق کامل دارد، سعادت انسان و پیشرفت و ترقی وی را تضمین می کند و خیر دنیا و آخرت را نصیب او می‌نماید.
نقطه عطف بینش و مکتب امام سجاد علیه السلام که آن را از دیگر مکاتب و بینش ها متمایز می کند، رعایت جنبه های اخلاقی در وضع قوانین حقوقی و اصولی است که طبق آموزه ها و دستورات اسلام توجه و پاسداشت آن در زندگی اکیداً توصیه شده است.
انسان در راستای احقاق حقوق خود گاه با موانعی اخلاقی روبرو می شود؛ به ویژه آنجا که منافع شخص با منافع عمومی در تضاد و برخورد قرار می گیرد؛ بر اساس مکتب اهل بیت علیه السلام در چنین مواقعی است که باید اصول و ارزش های اخلاقی را مقدم دانست و از منافع شخصی خود دست کشید.
3. «رساله حقوق» امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ رساله جامع و کاملی است که دیدگاه شریعت مقدس اسلام را نسبت به حقوق بشر بیان می‌کند. این رساله تمام جوانب ارتباطی انسان را که در سه بُعد خلاصه می‌شود در بر گرفته است:
رابطه انسان با خالق هستی، رابطه انسان با خود و ارتباط انسان با جامعه، سه موردی است که در این رساله بدان پرداخته شده است؛ به عبارت دیگر این رساله مرزهای ارتباطی انسان و وظایف و حقوقی که بین انسان و هر آنچه او را احاطه کرده است را تعیین می‌نماید. این اثر گهربار امام سجاد ـ علیه السلام ـ علاوه بر اینکه اطلاعات، آگاهی‌ها و معارف اجتماعی، سیاسی و اخلاقی را یکجا گرد آورده و آن را به یک دایره المعارف بزرگ اسلامی تبدیل کرده است، در زمان خود ابزاری برای مقابله با پیامدهای ظلم بنی‌امیه در جامعه نیز به‌شمار می‌رفت. این رساله به جوانب و موضوعات مختلفی پرداخته و همین تنوع و فراوانی در نوع بینش و آگاهی باعث شده است که به یکی از مهم ترین میراث اسلامی تبدیل شود.
اصل حقوق طبیعی انسان که در رساله حقوق امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ مورد اشاره قرار گرفته، از نظر فقه استدلالی برگرفته از عمومات آیات قرآن است که بر کرامت و عزت انسان، تسخیر زمین و هر آنچه در آن است برای او، مراعات منافع نوع بشر، حفاظت از حقوق و احترام به انسان دلالت دارد. به عبارت دیگر در هر موردی که نص خاص یا دلیل شرعی تعبدی به خصوص دالّ بر استثناء یا تخصیص وجود نداشته باشد، به این قاعده عام در شریعت اسلامی یعنی «حفظ کرامت انسان» متوسل می‌شویم.
این اصلی است که در قرآن مورد تأیید قرار گرفته و به مؤمنین یا مسلمین اختصاص داده نشده است؛ بلکه بر اساس آن تمام بشر مورد تکریم قرار گرفته‌اند؛ آنجا که می‌فرماید: «همانا که فرزندان آدم را با کرامت داشتیم». در کلامی از امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ آمده است: «او یا برادر دینی توست و یا از نظر خلقت همانند تو می‌باشد» و امام حسین ـ علیه السلام ـ نیز در سخنی گهربار می فرمایند: «اگر که دیندار نیستید لااقل در دنیا آزاده باشید.»
امید است کسانی که در زمینه حقوق بشر فعالیت می‌کنند این رساله را به خوبی مورد مطالعه و بررسی قرار دهند.
مترجم: سید محمد منوری
نظر شما